Tinh hoa từ lòng đất
Gốm cổ Luy Lâu ra đời từ thế kỷ thứ 2 sau Công nguyên. Trong quá trình khai quật thà nh Luy Lâu, căn cứ và o kử¹ thuật đắp lò, những vật liệu chứa trong lò được tìm thấy thì các nhà nghiên cứu đã khẳng định Bãi Định, Hà Mãn, Thanh Khương... là kho lò nung gốm và o khoảng thế kỷ thứ II đến VII-X sau Công nguyên, và o thời kử³ mà Luy Lâu giữ vai trò trung tâm của quận Giao chỉ.
Nghệ nhân Nguyễn Đăng Vông tâm sự: Ngà y đó tôi khoảng 15;16 tuổi, thấy có người trên tỉnh, thà nh phố vử nói chuyện vử gốm nên tôi tự nhiên có cảm giác thích gốm, muốn tìm hiểu vử nó .
Mang trong mình tình yêu gốm, ông luôn nung nấu ý định phải tìm hiểu vử gốm Luy Lâu. Những câu hửi đặt ra trong đầu như gốm Luy Lâu của mình có gì khác với các dòng gốm khác? Là m sao để xác định được tuổi thọ của gốm? Những hoa văn, họa tiết ra sao cho đúng với nguyên mẫu?...
Trò chuyện với phóng viên tại xưởng gốm của nghệ nhân Nguyễn Đăng Vông ở xã Hà Mãn, huyện Thuận Thà nh, Bắc Ninh. à”ng say sưa kể cho chúng tôi nghe vử dòng gốm cổ mang nhiửu nét độc đáo nhưng lại ít người biết đến nà y. Với mà u men của gốm, chắc chắn trên đất nước Việt Nam không đâu lại có mà u men lạ và đặc trưng như gốm Luy Lâu, chất men đặc trưng chiết xuất là tro từ thân cây dâu nên có mà u men ôliu bất hủ.
Qua những người thợ nhiửu kinh nghiệm, học hửi từ lớp đà n anh ở các là ng gốm khác, nghệ nhân Vông tự mà y mò tìm phương pháp là m gốm và nguyên liệu là m từ chính đất Luy Lâu. Các sản phẩm là m ra từ đất Luy Lâu như gạch ngói, đồ dùng cá nhân, nhất là đồ tùy táng cho dù có trải qua mưa nắng hay vùi lấp dưới đất hà ng trăm năm vẫn không bị rêu phong.
Dẫn chứng cho điửu đó, ông Vông cho chúng tôi xem 2 chiếc bình cổ theo ông nó có niên đại khoảng 2000 năm, mà từng họa tiết trên 2 chiếc bình độc đáo và lạ kử³ đến không ngử. Từ thuở sơ khai, ông cha ta đã biết dùng những vật dụng, cây cối gần gũi với đời sống con người để tạo ra họa tiết trang trí như bao tải hay lá cây dương xỉ.
Rồi ngay cả tháp Hòa Phong ở chùa Dâu cũng được xây dựng bằng gạch Luy Lâu. Theo 1 số nhà nghiên cứu gốm Luy Lâu thì loại gốm nà y có đặc thù mà các loại gốm trong nước và ngoà i nước không có được như có thể chịu nhiệt từ nhiệt độ 1.050 độ C xuống đến âm 40 độ C. Gốm Luy Lâu sử dụng đất tại chỗ, thà nh phẩm Sio2, cao xương gốm tương đối cứng nên sản phẩm dầy mà không vỡ.
Gian nan một dòng gốm
Phải chăng ra đời và o thời kử³ đất nước đang bị phong kiến, phương Bắc đô hộ nên gốm cổ Luy Lâu đã bị chôn sống? Một dòng gốm độc đáo tưởng chừng như rơi và o quên lãng đã được khôi phục nhử bà n tay tà i hoa của nghệ nhân Nguyễn Đăng Vông. Cho đến nay, những sản phẩm gốm cổ Luy Lâu vẫn được coi là sản phẩm mẫu mực của dòng gốm dân gian tồn tại trong xã hội cổ đại nước ta.
Hiện nay cả là ng chỉ còn duy nhất nghệ nhân Nguyễn Đăng Vông là m gốm, kế thừa, phục dựng những truyửn thống của cha ông cách đây cả nghìn năm là điửu rất khó khăn. Những ngà y mới bắt tay và o là m, ông kể: không có bất kử³ tà i liệu nà o nói vử quá trình dựng lò, sau đó nhử đoà n khảo cổ của cố Giáo sư Trần Quốc Vượng vử khai quật thì mọi thứ mới hé lộ .
à”ng Vông quyết tâm theo đuổi đến cùng nghử gốm, vì chỉ nghĩ đến một điửu đơn giản đó là truyửn thống quê hương. à”ng nói: Đây là nghử đốt tiửn, lại vất vả nhưng mình cũng quyết chí rồi nên gia đình cũng không ai ngăn cản. Kinh phí tự mình là m ra thì mình đi thôi.
Từ đó ông bử công việc ở Sở văn hóa tỉnh Bắc Ninh để đi khắp các là ng gốm truyửn thống trong Nam ngoà i Bắc tìm hiểu xem chúng khác với gốm Luy Lâu ở điểm nà o và nếu muốn kết hợp 1 số công nghệ hiện đại để giảm tải cho sức người sẽ phải áp dụng ra sao?
Gốm Luy Lâu là thú chơi của giới quý tộc, trong gốm Luy Lâu có lượng sắt lớn, người thợ gốm không dùng bà n xoay mà hoà n toà n dùng tay để tạo nên phần xương gốm nên không có dị bản, phương thức sản xuất cũng ảnh hưởng nhiửu của Trung Hoa nhưng với những họa tiết trang trí đửu thuần Việt.
Sản phẩm gốm thủ công của nghệ nhân Nguyễn Đăng Vông đã được trưng bà y tại triển lãm đồ gốm chà o mừng Hội nghị các nhà lãnh đạo kinh tế APEC lần thứ 14. Năm 2007, để tìm hướng khôi phục và phát triển dòng gốm độc đáo nà y, tỉnh Bắc Ninh cũng đã tổ chức một hội thảo khá quy mô, nhiửu giải pháp được đưa ra nhưng đửu thống nhất ở một điểm: cần nỗ lực đồng bộ của cả người dân vùng Dâu và nhiửu cơ quan, chức năng.
Gốm ở thời nà o cũng có vai trò rất quan trọng, đánh dấu lịch sử văn hóa của Luy Lâu và văn hóa của tâm linh người Việt cổ, có nét riêng của dân tộc. Tâm linh thể hiện trên gốm phải ở những cảm nhận, cũng giống như 1 cô gái có duyên, cái khó của gốm phải là tự cảm nhận, phải yêu gốm đã, có những lúc ngồi cả đêm để ngắm gốm , ông Vông bộc bạch.
Nhân kỷ niệm 1000 năm Thăng Long, gốm cổ Luy Lâu cũng góp món quà là một ngọc bình có kích thước lớn, giữ nguyên mà u men có mà u xanh lá ôliu và được đắp phù điêu nổi của 1.000 nhân vật văn hóa trong lịch sử, và có 1.000 chữ ký như để chứng mình sự hồi sinh của mình.
