GS Hoà ng Tụy: Người khai sinh Trường phái Hà Nội

Toán học ở đất nước bị bao vây

Nữ GS sử học Trường ĐH Harvard bà Ann Hibner Koblitz, tác giả cuốn sách viết vử cuộc đời và sự nghiệp nữ toán học Nga Kovalevskaia bán rất chạy ở Mử¹ và chồng bà , Neal Koblitz GS toán học Trường ĐH Tổng hợp Washington là những người am hiểu Việt Nam. Họ là người sáng lập Giải Kovalevskaia ở nhiửu nước như Việt Nam, Nicaragua , El Salvador... Năm 1990, sau khi đến Việt Nam là m việc với các nhà toán học nước ta, trở vử Mử¹, GS Neal Koblitz viết một bà i báo dà i tới 30 nghìn từ, chiếm 19 trang tạp chí, kèm theo 10 bức ảnh, một tấm bản đồ và ba biểu đồ, đăng trên Tạp chí Toán học The Mathematical Intelligencer, được NXB Springer - Verlag in đồng thời ở Mử¹ và châu à‚u.

Đầu đử bà i báo đầy lôi cuốn: Hồi ức vử toán học ở một đất nước bị bao vây. Qua hồi ức của GS Hoà ng Tụy, nhà toán học Mử¹ muốn giới thiệu với giới toán học quốc tế những thà nh tựu đáng ngạc nhiên của các nhà toán học, cũng như các em học sinh giửi toán Việt Nam tại các kử³ Olympic toán quốc tế, mặc dù đất nước nà y đang bị Mử¹ cấm vận và có mức thu nhập bình quân đầu người thấp không tưởng tượng nổi. N. Koblitz dà nh phần lớn bà i báo để kể tỉ mỉ quê hương, dòng họ, thời niên thiếu, thanh niên cũng như quá trình học tập, nghiên cứu, sáng tạo của nhà toán học Việt Nam Hoà ng Tụy - người đứng đầu Trường phái Hà Nội - mà nhiửu kết quả nghiên cứu trong lĩnh vực lý thuyết Tối ưu toà n cục được coi là kinh điển, và đã được thừa hưởng rộng rãi ở nhiửu nước tiên tiến trên thế giới.

GS Hoà ng Tụy

GS Hoà ng Tụy sinh ngà y 17/12/1927 tại Xuân Đà i, Điện Bà n, Quảng Nam, là cháu nội của em ruột cụ Phó bảng Hoà ng Diệu, vị Tổng đốc tuẫn tiết khi Hà Thà nh thất thủ sáng 25/4/1882, được các văn thân yêu nước thời bấy giử ca ngợi là "cựu lục thiên thu truyửn tiết liệt" (sử sách ngà n năm còn truyửn tiếng tiết liệt).

Tổng đốc Hoà ng Diệu đã để lại cho đời những người cháu nổi tiếng thế kỷ XX như: cháu ngoại có học giả Phan Khôi, cháu nội có nhà toán học Hoà ng Tụy. Mồ côi cha khi mới lên bốn, gia đình túng bấn lại đông anh em nên tuổi thơ của ông rất vất vả. Giửi văn học Pháp, nhưng ngay từ thời trung học, Hoà ng Tụy đã bộc lộ thiên hướng toán học. "Nhảy cóc" hai lớp, là thí sinh tự do, ông vẫn đỗ đầu kử³ thi tú tà i phần một và o tháng 5/1946 và sau đó 4 tháng, đỗ đầu tú tà i toà n phần ban toán ở Huế. Năm 1951, nghe tin TS Lê Văn Thiêm chuẩn bị mở Trường Khoa học cơ bản, Hoà ng Tụy liửn xin phép Sở Giáo dục Liên khu V cho ra Việt Bắc theo học thầy Thiêm. Chuyến đi "Tầm sư học đạo" ấy kéo dà i gần 6 tháng. Trong ba lô chỉ có gạo, muối và dăm ba cuốn sách toán tiếng Pháp đã được gỡ bử hết bìa cứng và xén hết lử cho nhẹ bớt... Đến nơi thì Hoà ng Tụy mới biết, chương trình nà y ông đã tự học xong cả rồi. Trường Khoa học cơ bản chuyển sang khu Học xá ở Nam Ninh (Trung Quốc). Các hiệu sách ở đây có bán sách toán tiếng Nga. Hoà ng Tụy liửn học tiếng Nga qua tiếng Anh, với cuốn sách mửng Russian in three Months (Tiếng Nga trong 3 tháng).

Chỉ sau chưa đầy 3 tháng, ông bắt đầu đọc được cuốn Lý thuyết hà m biến số thực của I.P.Natanson, vừa đọc vừa luôn tay tra từ điển Nga - Anh, Nga - Hán... Thủ đô giải phóng, ông bắt tay và o việc dạy toán tại Trường ĐH Khoa học, vử sau là Trường ĐH Tổng hợp Hà Nội. Tháng 3/1959, Hoà ng Tụy trở thà nh một trong hai người Việt Nam đầu tiên bảo vệ thà nh công luận án phó tiến sĩ khoa học toán - lý tại Trường Lomonosov, Moskva. Lĩnh vực nghiên cứu của ông là Giải tích thực, nhưng cháº³ng bao lâu sau, ông nhận thấy tuy đây là lý thuyết hay và quan trọng nhưng khó có ứng dụng thực tế ở Việt Nam, ít nhất là và o thời điểm ấy. Năm 1961, ông bắt đầu chuyển sang nghiên cứu Vận trù học. Sau một thời gian tìm hiểu, ông bắt đầu có công trình nghiên cứu vử lĩnh vực mới nà y, và sau khi gặp và trao đổi ý kiến với nhà toán học Nga nổi tiếng L.V.Kantorovich (chuyên gia hà ng đầu thế giới vử ứng dụng toán học và o kinh tế, đã được giải thưởng Nobel năm 1974), ông dứt khoát chuyển sang Lý thuyết tối ưu - một ngà nh Toán học có nhiửu ứng dụng trong Vận trù học và nhiửu ngà nh kinh tế, công nghệ. Đầu năm 1961, ông khởi xướng và hướng dẫn phong trà o ứng dụng vận trù học ở miửn Bắc, bắt đầu từ ngà nh giao thông vận tải rồi dần dần mở rộng sang nhiửu ngà nh kinh tế khác.

Lúc bấy giử trên thế giới, vận trù học hãy còn rất mới mẻ, nên một số phóng viên nước ngoà i (như Le Monde) rất ngạc nhiên, khi biết có những thà nh tựu vừa mới ra đời ở Mử¹ cách đó chỉ mấy năm (như phương pháp "đường găng" hay PERT) mà đã được nghiên cứu ứng dụng ở Việt Nam ngay trong hoà n cảnh chiến tranh. àt năm sau, năm 1964 ông có công trình thực sự gây tiếng vang quốc tế. Công trình ấy không phải là một luận án tiến sĩ dà i nhiửu trăm trang, mà chỉ là một bà i báo ngắn, vẻn vẹn 4 trang khổ nhỡ, đăng trên Báo cáo của Viện Hà n lâm Khoa học Liên Xô. Kết quả đáng quý nhất của bà i báo là đưa ra được một lát cắt độc đáo, có khả năng ứng dụng rất đa dạng, không những để giải nhiửu bà i toán tối ưu toà n cục (những bà i toán "khó vử bản chất", trước đó chưa ai giải được), mà còn để giải những bà i toán quy hoạch tổ hợp.

Phương pháp do Hoà ng Tụy đử xuất vử sau được giới toán học quốc tế gọi là "lát cắt Tụy" (Tuy's cut) và được coi là cột mốc đầu tiên đánh dấu sự ra đời của một chuyên ngà nh toán học mới: Lý thuyết Tối ưu toà n cục.

* Nhà toán học lão thà nh của đất nước

Từ ngà y 20 đến ngà y 22/8/1997, nhân dịp GS sắp tròn 70 tuổi tại Viện Công nghệ Limkoping (Thụy Điển), cuộc hội thảo quốc tế với chủ đử "Tìm tối ưu từ địa phương đến toà n cục" được tổ chức để tôn vinh ông, "người đã có công trình tiên phong trong lĩnh vực tối ưu toà n cục và quy hoạch toán học tổng quát". Các báo cáo của các nhà toán học thế giới tại hội thảo được tập hợp thà nh một cuốn sách đử tặng GS Hoà ng Tụy. Cuốn sách được xuất bản ở Mử¹, Anh, Hà Lan và nhiửu nơi khác. Vẻ đẹp tự nhiên và tao nhã - từ dùng của các nhà toán học - của những chứng minh toán học của ông chinh phục được các nhà khoa học thế giới, các bà i toán của ông có ứng dụng trong nhiửu ngà nh khoa học, công nghệ và kinh tế, trong đó có những vấn đử thuộc lĩnh vực mũi nhọn của thế giới vử tin học và sinh học.

Năm 1988 tại àại hội quốc tế vử quy hoạch toán học lần thứ 13 tại Tokyo, các nhà toán học thà nh lập Tạp chí Global Optimization (Tối ưu Toà n cục) mời ông là m Tổng biên tập nhưng ông từ chối, với lý do Việt Nam lúc đó liên hệ với nước ngoà i còn nhiửu khó khăn, chưa có điửu kiện thuận lợi cho việc biên tập một tạp chí khoa học quốc tế. à”ng là ủy viên sáng lập của tạp chí nà y và là ủy viên Ban biên tập nhiửu tạp chí quốc tế nổi tiếng khác như Mathematical Programming, Optimization. Kể từ khi công trình khai phá của Hoà ng Tụy được công bố (1964), lý thuyết tối ưu toà n cục ngà y cà ng phát triển mạnh mẽ và có nhiửu ứng dụng trong kinh tế, công nghệ. Trong sự phát triển toà n cầu ấy, "Trường phái Hà Nội" (Ha Noi school) giữ vai trò nổi bật. Một số nhà toán học nước ngoà i coi Hà Nội là "địa danh nổi tiếng thế giới vử tối ưu hóa" với nhiửu phát minh đặc sắc, vử sau được giới toán học quốc tế gọi là Thuật toán kiểu Tụy, Điửu kiện không tương thích Tụy...

GS. Hoà ng Tụy là tác giả của gần 150 công trình khoa học đăng trên các tạp chí Toán học quốc tế có uy tín. GS đã được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 1 (1996) cho những kết quả sáng tạo không ngừng của ông. Hoà ng Tụy cùng với GS Lê Văn Thiêm đã có đóng góp lớn trong việc thà nh lập Viện Toán học và Hội Toán học Việt Nam. Viện Toán học Việt Nam hiện nay được Viện hà n lâm khoa học thế giới thứ ba công nhận là một trong 10 trung tâm toán học xuất sắc của các nước đang phát triển.

* Sĩ phu Bắc Hà

à”ng nói: "Đối với tôi, dù nghỉ hưu tôi vẫn là m việc đửu đặn, vẫn nghiên cứu và hướng dẫn nghiên cứu Toán học, đồng thời quan tâm thiết tha đến sự nghiệp chấn hưng giáo dục, khoa học của đất nước, vì đó là điửu thiết yếu, nguồn vui trong cuộc sống của tôi". GS cười: Hôm trước có bạn viết báo gọi tôi là sĩ phu Bắc Hà đấy. Bây giử, trong căn nhà riêng trên đường Đội Cấn, ông vẫn đang nỗ lực hoà n thà nh một cuốn sách mới vử Tối ưu toà n cục, đã ký hợp đồng với NXB Springer, và hai năm nữa phải hoà n thà nh.

à”ng vẫn buộc mình phải suy nghĩ liên tục hà ng ngà y, đã có lúc ông ngủ quên bên bà n là m việc. Một tâm tư lớn của ông là không áp dụng được thuyết Tối ưu toà n cục và o Việt Nam, chỉ là m được mấy năm hồi 1960, rồi chiến tranh, rồi thời gian, những cơ hội của tôi qua rồi, nếu áp dụng được thì tránh được bao sai lầm, tốn kém. GS Hoà ng Tụy sở hữu một phong thái nhẹ nhà ng và cách chuyện trò rủ rỉ. Tà i sản cá nhân lớn nhất của ông bây giử là 4 người con, 7 người cháu.

Sống ở Hà Nội hơn nửa thế kỷ, ông nhận xét: Người mà sống lâu ở Hà Nội thì tất nhiên nảy sinh nhiửu tình cảm lẫn suy tư vử thăng trầm lẫn vẻ đẹp của Hà Nội. à”ng góp ý, 1.000 năm Thăng Long “ Hà Nội là một dịp tốt và hiếm có, rất đáng là m, nhưng lãnh đạo Hà Nội cũng phải suy nghĩ sao cho tiến hà nh xứng đáng, đừng là m những việc tốn kém và hình thức. Ngoà i tuổi 80, lông mà y GS Hoà ng Tụy có và i sợi bạc. Tóc bạc như mây.