Danh xưng - dùng sao cho đúng

Xưng hô là một từ Hán Việt (xưng: Gọi ra; hô: Gọi). Xưng hô là “tự xưng mình và gọi người khác là gì đó khi nói với nhau để biểu thị tính chất của mối quan hệ với nhau” (“Từ điển tiếng Việt”, NXB Đà Nẵng, 2020).

Tiếng Việt có một hệ thống từ xưng hô đa dạng, phức tạp mà bất cứ người nước ngoài nào muốn tường tận phải mất nhiều thời gian qua thực tế kiểm nghiệm. Ngay cả người Việt, chả nói đâu xa, một cô dâu mới về nhà chồng, đi chào họ hàng, phải có chồng và mẹ chồng đi theo làm “hướng dẫn viên” để chào hỏi cho đúng. Chính điều này đã “gây khó” và làm rắc rối trong những tình huống xưng hô xã giao - khi người nói và người nghe không bị ràng buộc bởi những tôn ti, trật tự trong gia tộc.

Nhưng dù sao, cách xưng hô gia tộc cả ngàn năm nay đã chi phối cách xưng hô xã giao. Cũng bởi, người phương Đông vốn trọng tình, trọng tuổi tác, vì vậy mà “không nỡ” dùng một cách xưng hô “căn ke” ngôn ngữ phương Tây, bằng cách chuyển cặp “I - You” thành “Tôi - Ông/Bà” khi đối mặt với đối tác (là nam nay nữ) bất luận là họ già hay trẻ, là "sếp" hay bạn bè, đồng nghiệp. “Lời nói chẳng mất tiền mua” nhưng nói làm sao “cho vừa lòng nhau” không đơn giản. Cô sinh viên trẻ mới ra trường, gặp một sếp già tóc bạc mà dám “gọi ông xưng tôi” ư? Hay “gọi chú xưng cháu”? Hay “gọi anh xưng em”? Khó đấy!

Thì đây, đã có một giải pháp tình thế: Xưng hô dùng chức danh.

Chức danh là “tên gọi thể hiện cấp bậc, quyền hạn và chức phận của mỗi người”. Trong nhiều tình huống, cách gọi chức danh ai đó chỉ có giá trị “định danh” đối tượng đang nói đến. Ví dụ như:

- Này, bà bán xôi, cho tôi 10 ngàn xôi lạc nào!

- Bác tài ơi! Đến Cửa Nam bác cho hai mẹ con tôi xuống nhé!...

Trong các tình huống trên, người nói không dùng đại từ nhân xưng quen thuộc như "ông", "bà", "anh", "chị" mà dùng từ chỉ nghề nghiệp họ đang thực thi để gọi. Nó vừa tiện lợi (không mất thời gian xác lập tuổi tác), vừa thực tế (gọi đúng chức phận của họ, không nhầm với ai khác). Không ít lần ai đó gọi “Đồng nát ơi! Lại đây!” và nhiều người nghe thấy sẽ bỏ qua, trừ bà đồng nát.

Nhưng bây giờ, trong các cuộc giao tiếp trong môi trường đòi hỏi nghi thức xã giao. Tại cuộc họp, chỗ đông người, trên truyền thông thì người ta dùng ngay chức danh hiện có của “đương sự” để xưng gọi:

- Xin trân trọng kính mời Bộ trưởng Bộ X lên phát biểu.

- Chủ tịch có đồng tình với quan điểm vừa nêu không ạ?...

Trước cử tọa (hay khán thính giả) đa dạng, đông đảo và trong hoàn cảnh trang trọng, người nói dùng ngay chức danh của người đối thoại, vừa tránh được việc dùng từ xưng hô (rất có thể không thích hợp) vừa để “xác nhận và tôn vinh” chức vụ của họ đang đảm nhiệm. Nói tới chức vụ cũng còn có hàm ý nhắc nhở “đương sự” lưu ý tới chức trách của mình để phát ngôn sao cho phù hợp và không lạc đề. Trong những trường hợp xưng hô xã giao, người nói tránh các đại từ mang tính “biểu cảm, phân ngôi thứ” như “em", "cháu", "con”, sẽ không phù hợp và dễ bị phản ứng.

Nhưng nói đi cũng phải nói lại. Rất nhiều trường hợp cần rút kinh nghiệm.

Thứ nhất là phải giới thiệu đúng chức danh của họ. Người là giám đốc không thể gọi là tổng giám đốc. Người là phó giáo sư không thể phong thành giáo sư. Cũng như ai đó tham gia viết vài bài báo, sự nghiệp báo chí chưa có gì vẫn được gọi là nhà báo rất oai.

Thứ hai, việc giới thiệu nên hạn chế trong một chức danh nào đó, tránh rườm rà. Một giáo sư nào đó có thể kiêm nhiều chức danh. Nhưng giới thiệu “giáo sư tiến sĩ” trong chủ đề bàn về giáo dục là được rồi. Còn các chức danh khác như giảng viên cao cấp, nhà giáo ưu tú, thậm chí là nhạc sĩ nữa thì nên bỏ qua. Có người giới thiệu: “Đây là đồng chí Đại tá, PGS.TS, bác sĩ, Trưởng khoa Ngoại, chuyên gia...” mà lẽ ra, lúc đầu chỉ cần nêu một chức danh chính, sau đó đến tình huống cụ thể nào đó thì dừng lại đưa thêm cho rõ hơn. Cách giới thiệu dài dòng không những làm mất thời gian mà còn làm cho cử tọa (và thậm chí đương sự) không hài lòng. Không ít người đã ngắt lời MC mà tự cải chính: “Xin lỗi! Tôi chỉ là Tiến sĩ, chưa là Phó Giáo sư”, “Tôi đang là Phó Giám đốc chứ không phải Giám đốc”...

Vì vậy, cách xưng hô gọi tên chức danh có thể là một sáng tạo cần khuyến khích. Nhưng ở đời “thái quá như bất cập”. Chúng ta cần biết vận dụng sao cho thích hợp và tạo không khí giao tiếp trang trọng, thoải mái và có hiệu quả giao tiếp tích cực.