Bằng Việt, những nhiệt năng tỏa sáng từ Bếp lử­a

Bằng Việt sinh ngà y 15/6/1941, tức năm Tân Tửµ. Quê gốc ở là ng Chà ng Sơn, huyện Thạch Thất, Hà  Nội.

Ngay từ lần xuất hiện đầu tiên trên văn đà n bằng tập thơ Hương cây - Bếp lử­a, in chung với Lưu Quang Vũ năm 1968 (Hương cây của Lưu Quang Vũ, Bếp lử­a của Bằng Việt), Bằng Việt đã được các thi sĩ đà n anh như Chế Lan Viên, Yến Lan, Khương Hữu Dụng, Lưu Quang Thuận...chú ý, và  các nhà  nghiên cứu văn học Lê Аình Kửµ, Nguyễn Văn Hạnh quan tâm. Chính Văn Cao đã vẽ bìa cho tập thơ đầu tay của hai thi sĩ trẻ nà y, còn Chế Lan Viên đã gợi ý đổi cái tên ban đầu, Trái tim không bình yên của Bằng Việt thà nh Bếp lử­a cho có vẻ dung dị, gần gũi hơn; bởi chất thơ hà o hoa mà  đằm thắm, tinh tế mà  hồn nhiên, hà o sảng mà  trẻ trung, tươi mới và  gợi cảm, ấm áp và  trí tuệ...mới là  Bằng Việt, chứ không phải lối nói sách vở hay kiểu cách. Và  nhà  thơ Lưu Quang Thuận (bố của Lưu Quang Vũ) đã đặt tên ghép chung cho tập thơ nà y.

Hồn thơ ấy của Bằng Việt được giới trẻ, nhiửu lớp sinh viên Hà  Nội thời ấy yêu mến, chép ở sổ tay. Аiển hình cho áng thơ hồn hậu, thương mến, gợi cảm xa xăm ấy là  bà i Bếp lử­a (được đưa và o sách giáo khoa lớp 9), ông viết năm 1963, khi đang là  chà ng sinh viên Luật ở Аại học tổng hợp Kiev (Liên Xô cũ), hay bà i Vử Nghệ An thăm con , mà  ông viết tặng một người bạn ở cùng Viện Luật học, thời ông còn chưa có vợ, có con, mà  cũng chưa và o đến Nghệ An bao giử, năm 1966 ! Tri thức, kiến văn và  tâm hồn thơ trữ tình già u tưởng tượng, vốn được cộng hưởng sự truyửn cảm của tâm hồn người mẹ, suốt từ những năm ấu thơ, thời gian ông cùng bà  nội và  ba mẹ còn ở Huế (Gia đình ông ở Huế 18 năm, khi cụ thân sinh ra ông là  luật gia, còn là m ở Văn phòng giúp việc cho cụ Bùi Bằng Аoà n, Thượng thư Bộ Lễ triửu Nguyễn). Cho đến cách mạng tháng Tám, gia đình ông vử lại Hà  Nội, theo kháng chiến, bố ông từ đây lên chiến khu Việt Bắc...đã là m nên tư chất và  phẩm cách thơ Bằng Việt.

Аấy là  những tháng năm mà  thân mẫu đã dạy toán, dạy tiếng Pháp cho ông. Những năm cụ bà  gần gũi với nữ sĩ Anh Thơ, thuộc là u Truyện Kiửu của Nguyễn Du, thơ Vân Аà i, Ngân Giang, Tương Phố... Và  Bằng Việt, từ cái nôi văn hóa ấy, cho đến sau nà y, dù là m việc ở nhiửu cơ quan khác nhau, là m nghiên cứu, là m biên tập xuất bản, bươn trải qua nhiửu vùng đất, đi viết ở chiến trường trong quân số của Bộ Tư lệnh Trường Sơn cùng Lê Lựu, Phạm Tiến Duật, đến khi vử là m quản lý ở Hội đồng nhân dân thà nh phố Hà  Nội, Chủ tịch Hội Liên hiệp văn học nghệ thuật Hà  Nội, thì trong nhiửu tập thơ của ông, niửm thơ đau đáu, chủ đạo, theo suốt cuộc đời ông vẫn là  Hà  Nội. Một Hà  Nội: Sông Hồng ơi! Dông bão chẳng phai mà u/Rùa thần thoại vẫn nhô lưng đội tháp/Chùa Một Cột đổ lên đầu giặc Pháp/Lại nở xòe trọn vẹn đóa sen.../Dù nhiửu điửu tôi nhớ tôi quên/Nhưng Hà  Nội trong tôi là  vĩnh viễn (Trở lại trái tim mình).

Nếu thơ Bằng Việt từ Bếp lử­a nhen lên thà nh nhiệt năng thơ hồn hậu, thà nh vóc thà nh hình của một người thơ tà i hoa, hiển nhiên rồi, nhưng ta còn thấy có một Bằng Việt khác - rộng hơn khả năng một nhà  thơ Bằng Việt  trong thế hệ những nhà  thơ chống Mử¹, ấy là  Bằng Việt với tư cách của một dịch giả, một nhà  biên soạn. Và  với kiến văn, tầm văn hóa luôn chịu học, chịu đọc, chịu nghiên cứu, nghiửn ngẫm... ông còn tham gia thẩm định hà ng loạt tác phẩm, công trình văn hóa, văn nghệ, viết lời tựa, giới thiệu nhiửu tuyển tập, tác phẩm lớn, không chỉ trong văn chương mà  cả những tác phẩm, tác giả âm nhạc lớn của thế giới...Và  những công trình ấy cũng có những vị trí rất đáng nể trọng trong văn nghiệp và  con người văn hóa của ông.

Một Bằng Việt hiện hữu tái sáng tạo, thăng hoa trong rất nhiửu gương mặt thơ tiêu biểu của Nga, của Аức, của Pháp, Ấn Аộ, Hy Lạp, Nhật Bản, Tây Ban Nha, Ba Lan, Mử¹, Chi Lê, Thổ Nhĩ Kử³...Аặc biệt là  mảng thơ trữ tình, dường như là  một thế mạnh chuyển ngữ của ông. Cao hơn thế, nó là  sự đồng điệu, lay thức, chuyển hồn thơ một cách tà i tình. Qua bản dịch của ông, nhiửu lứa sinh viên giử còn lưu chép trong sổ tay một thời tươi trẻ, trong sáng của mình giọng thơ, giai điệu thơ trữ tình đằm thắm, rung động, buồn nhớ, sâu lắng của nữ thi sĩ Nga, Olga Bergholtz trong Gử­i Bôrix Coócnilốp, Mùa lá rụng... Em lại nhớ chuyện ngà y quá khứ/Khúc hát ngây thơ một thời thiếu nữ/Ngôi sao cháy bùng trên sóng Nêva/Và  tiếng chim kêu những buổi chiửu tà /Năm tháng đắng cay hơn, năm tháng ngọt ngà o hơn/Em mới hiểu, bây giử anh có lý/Dù chuyện xong rồi, anh đã xa cách thế!/Em hát khác xưa rồi, khóc cũng khác xưa theo... (Gử­i Bôrix Coócnilốp). Có lẽ vốn tiếng Nga, những năm học ở xứ sở Bạch dương thấm đẫm trong ông tâm hồn, tinh thần Nga, sự kì vĩ của những cánh đồng, thảo nguyên mênh mông chăng?

Ta đọc được từ bản dịch của ông nhiửu thi sĩ lớn của thế giớ Bertolt Brecht (Аức), Paul Eluard (Pháp), Evgheni Evtushenko (Nga), Nazim Hikmet (Thổ Nhĩ Kử³), Federico Garcia Lorca (Tây Ban Nha), Yannis Ritsos (Hy Lạp), Pablo Neruda (Chi Lê)...Những năm 70, 80 thế kỷ trước, Bằng Việt từng cộng tác cùng nhiửu nhà  thơ nổi tiếng như Tế Hanh, Huy Cận, Xuân Diệu, Аà o Xuân Quý, Phạm Hổ...lần lượt dịch và  in các tập thơ của Pablo Neruda, Yannis Ritsos, các tập thơ Nga. Năm 1982, ông được cử­ đi dự Hội nghị các nhà  văn à “ Phi ở Liên Xô, sau đó dự Hội nghị Dịch thuật Quốc tế và  được trao Giải thưởng vử dịch thuật văn học Nga tại đây. Năm 2003, ông in tập thơ dịch Thơ Raxun Gamzatop, và  gần nhất, năm 2005, Bằng Việt đã tuyển dịch và  xuất bản tập Thơ trữ tình thế giới thế kỷ XX, gồm 260 bà i của 117 tác giả, ở 35 quốc gia trên thế giới. Аây là  một tập thơ có tầm vóc, một công trình tiêu biểu vử dịch thuật văn học của ông mà  bạn đọc yêu thơ ghi nhận. Nhân sự kiện ra đời tập thơ dịch nà y, nhà  thơ Phạm Tiến Duật nhận xét hóm hỉnh rằng: Với Bằng Việt, thơ dịch chỉ là  một gác xép nhưng với người khác thì nó là  cả một lâu đà i. Và  với tập Thơ trữ tình thế giới thế kỷ XX , Bằng Việt được Hội Nhà  văn Hà  Nội trao tặng Giải thưởng suốt đời vử thà nh tựu Dịch thuật, năm 2006.

Có nhiửu năm là m quản lý ở Hội đồng nhân dân thà nh phố Hà  Nội, là m Chủ tịch Hội Liên hiệp văn học nghệ thuật Hà  Nội nhưng sức lao động nghệ thuật của Bằng Việt thật trường lực. à”ng sáng tác, riêng vử thơ, đã có 9 tập thơ xuất bản; ông biên soạn các tuyển tập văn học, như Tuyển thơ 1000 năm Thăng Long - Hà  Nội (Từ thế kỷ X đến thế kỷ XXI), gồm hai cuốn, dà y đến 2000 trang, và  biên khảo tập Kẻ sĩ Thăng Long sắp ra mắt trong dịp kỉ niệm 1000 năm Thăng Long “ Hà  Nội; ông dịch sách, viết lời tựa cho sách ở hà ng trăm cuốn sách đã xuất bản. Và  đặc biệt, dù viết cho một thể loại nà o, một tác giả nà o, ông cũng viết với sự đánh giá công bằng, có trách nhiệm và  đúng với những gì ông cảm nhận vử tác phẩm đó, chứ không phải viết là m hà ng, bốc thơm, như không ít người sẵn sà ng viết tựa, bán tên cho kể cả những cuốn văn chương câu lạc bộ cấp phường, khóm hoặc các đại gia rủng rỉnh hầu bao, lại thích hư danh.

Chẳng hạn, Bằng Việt biên soạn và  viết lời tựa rất hay cho cuốn Kim Vân Kiửu truyện, bản dịch từ đầu thế kỷ trước của Hùng Sơn Nguyễn Duy Ngung. Bạn bè văn chương gọi vui ông là  Chuyên gia viết lời tựa. Chứng tử Bằng Việt được các tác giả hoặc các nhà  là m sách rất chuộng, những lời tựa mang thương hiệu Bằng Việt. Và  rất ngạc nhiên, ông viết cả một truyện ký đến hơn 300 trang vử cuộc đời và  sự nghiệp của thiên tà i âm nhạc Mozart. Viết lời tựa cho cuốn sách do Nguyễn Thụy Kha viết vử nhạc sĩ Việt Kiửu ở Pháp, Nguyễn Thiện Аạo. Sự am hiểu và  cảm thụ âm nhạc của ông được nhạc sĩ Phạm Tuyên đánh giá: Những hiểu biết vử âm nhạc của Bằng Việt không thua nhiửu nhạc sĩ chuyên nghiệp.

Bằng Việt là  thế. à”ng là  nhà  thơ, nhà  quản lý văn nghệ, nhà  biên dịch, biên soạn, Chuyên gia viết tựa có bản sắc. Vẫn thấy ông túc tắc đến cơ quan, túc tắc họp hà nh, túc tắc chuẩn bị những công trình văn hóa văn nghệ cho ngà y Аại lễ 1000 năm Thăng Long - Hà  Nội, túc tắc cùng bè bạn uống bia, lúc thì quán Bầu bạn, lúc ở Câu lạc bộ bia Gold Malt. Mà  Bằng Việt lại uống dai, ít người sánh bằng, thế mới tà i!

Nhưng sách của ông cứ ra đửu đặn, các bản dịch từ tiếng Nga, tiếng Anh, tiếng Pháp và  các lời tựa, lời giới thiệu sách của nhiửu thể loại... vẫn cứ ra đửu đửu thì có lạ, có đáng nể trọng sức lao động không nhỉ? Ấy là  một Bằng Việt tà i hoa, chịu học hửi và  chịu là m việc hết mình, con người đa diện và  lấp lánh của nhiệt năng sáng tạo.