Trước đây (1884- 1890) suốt cả một phố của Hà Nội đã trưng ra nhiửu cửa hiệu của những người thợ khảm. Họ lặng lẽ là m việc, miệt mà i... để những quân nhân mang vử Pháp là m kỷ niệm. Những dòng trên đây trong sách Lịch sử Việt Nam (NXB Khoa học Xã hội- 1971) viết vử phố Hà ng Khay (còn có tên là phố Thợ Khảm). Phố nằm trên mảnh đất nối từ hồ Hữu Vọng đến cửa ô Tây Long và o thời Lê, xưa thuộc đất thôn Thị Vật và Tô Mộc tổng Tiửn Túc, huyện Thọ Xương, Hà Nội.
 |
| Phố Hà ng Khay. |
Nghử độc quyửn ở Viễn Đông
Nghử khảm trai gốc gác từ là ng Chuôn Ngọ, thuộc xã Chuyên Mử¹, huyện Phú Xuyên, tỉnh Hà Tây (cũ). Các cụ già trong là ng kể rằng, có rất nhiửu thợ khảm giửi giang ở là ng họ muốn nghử nghiệp được phát huy ở những nơi phồn hoa đô hội, liửn tập hợp lại, mang theo cả gia đình ra Thăng Long là m ăn.
Phố Hà ng Khay ra đời, công việc là m ăn ngà y cà ng khấm khá, những người thợ cùng nhau dựng ngôi đửn thử tổ ở là ng Cựu Lâu (phố Trà ng Tiửn ngà y nay) để thử tổ nghử. Là ng Cựu Lâu sau bị phá để mở phố Trà ng Tiửn, vì thế đửn thử tổ cũng bị phá bử.
Có một thuyết khác, nói cụ thể hơn vử quá trình di dân từ là ng Chuôn ra Hà Nội lập nên phố Hà ng Khay.
Theo cụ Vũ Văn Trấn (người là ng Chuôn), tổ năm đời nghử khảm là ng Chuôn họ Vũ, tên là Vũ Văn Kim. Con cụ Kim là Vũ Văn Ngân cùng gia đình và một số thợ giửi trong là ng ra Hà Nội là m ăn và lập nên phố Hà ng Khay, thời gian nà y được xác định và o khoảng thế kỷ 19.
Có nhiửu ý kiến khác nhau, thêm và o đó tình hình tư liệu văn bản cũ quá nghèo nà n, nên thời điểm hình thà nh phố Hà ng Khay khó có thể khẳng định chính xác.
Khảm trai là một nghử thủ công mử¹ nghệ cao cấp. Công việc chủ yếu của thợ là là m hoà nh phi, câu đối phục vụ cho các đình chùa và những đồ dùng đặc biệt như khảm sập gụ, tủ chè, bình phong, điếu ống, tráp trầu, hộp đựng thuốc lá... với những đử tà i chọn trong các tích xưa theo đặt hà ng của những người quyửn quí.
Những cửa hiệu ở phố Hà ng Khay vừa bán hà ng vừa sản xuất ngay tại chỗ. Những người thợ khảm hà nh nghử theo qui mô từng gia đình, hoặc từng nhóm nhử gồm thợ cả, thợ đục, thợ giũa, tách và và i thợ phụ.
Trong cuốn sách Kử¹ thuật của người An Nam in năm 1909, tác giả Oger đã nhận xét: Thợ khảm là nhà nghệ thuật chân chính, nhẫn nại và khéo tay vô cùng. Họ biết phối hợp các mà u sắc của vử trai để có sự hoà sắc đẹp mắt, là m cho bức khảm trở nên rực rỡ. Chính vì thế mà nghệ thuật khảm Việt Nam nổi trội lên gần như độc quyửn ở Viễn Đông. Những sản phẩm của người thợ khảm Việt Nam tốt hơn nhiửu nếu so với sản phẩm của người thợ khảm Quảng Đông.
Vẻ đẹp vĩnh hằng
Khảm trai có thể chia thà nh hai loại lớn là khảm lên sản phẩm bằng gỗ, đồng, đồi mồi... và khảm (trai) sơn mà i.
Cũng như ở Nhật Bản và Trung Quốc, nghử sơn mà i cùng những sản phẩm sơn mà i ở ta đã có từ rất sớm, nhưng sự phối hợp giữa sơn mà i và khảm trai thì chỉ mới thịnh hà nh và o đầu thế kỷ nà y, khi mà trình độ dân trí cùng với giao thông và thị trường mở rộng tới khắp mọi miửn.
Mới đầu, chỉ có khảm trai trên các sản phẩm gỗ mà thôi. Trong đó, gỗ trắc được ưa chuộng nhất vì thớ mịn mà lại rắn. Mà u nửn của gỗ có ánh đử, hồng, đối mà u với các hoạ tiết trai ốc tạo nên mà u sắc tương phản nổi bật rất đẹp mắt.
àt thế kỷ sau, xuất hiện thêm các sản phẩm khảm trai trên đồng, rồi muộn hơn nữa là khảm trai trên đồi mồi.
Còn căn cứ và o tính hữu dụng thẩm mử¹, ta có thể chia các sản phẩm của là ng Chuôn thà nh hai loại lớn, đồ thử cúng và đồ gia dụng.
Đồ thử gồm: núi thử, hoà nh phi câu đối các cỡ, án thư, hòm sắc các cỡ, ống quyển, bao kiếm khảm hình rồng, thẻ bà i các kiểu...
Đồ gia dụng và khánh tiết gồm các loại như đĩa khảm cá hay hoa, khay, quả trầu, hộp mử¹ phẩm, lọ hoa các cỡ, bà n cử, bình phong, sập, tủ chè và tủ chùa, bà n ghế...
Ngoà i những sản phẩm kể trên, người thợ Chuôn còn khảm tuử³ theo yêu cầu đặt hà ng của khách như cán tẩu thuốc lá, cán ba toong, khảm trai trên nậm rượu bằng đồng đúc, trên vòng gỗ hoặc đá.
Tuử³ theo giá trị của vật phẩm mà người thợ chọn vật liệu khảm như trai, ốc... cho phù hợp. Những hoạ tiết khảm xà cừ nhìn chính diện óng ánh mà u hồng sáng, nhìn chéo lại rực lên ánh sáng của những ngọn lửu mà u ngọc lục huyửn bí. Giá trị của cái đẹp vĩnh hằng ở những sản phẩm khảm một phần cũng ở cái ánh sáng huyửn bí đó.
Ngoà i trai ngọc, trong số vật liệu khảm còn có một loại ốc được nhập khẩu từ Singapore, đôi khi được dùng để chạm nổi phối hợp với mảnh ngà voi theo cách của người Nhật. Loại vử nà y được dùng trang trí trên các tấm bình phong lớn, đôi khi chúng còn được gắn trên mái đình chùa. Ngoà i ra còn có loà i ốc Nhật Bản với cái tên là Tai gấu, loại nà y mà u sắc lốm đốm, rực rỡ có nhiửu ở vịnh Bắc Bộ.
Sau khi tư bản Pháp đổ xô vử đây xây dựng công sở, hãng buôn, Hà ng Khay đã trở thà nh một đường phố sang nhất và Tây nhất Hà Nội, những cửa hà ng khảm trai dần bị co lại.
Hiện , tuy Hà ng Khay chỉ còn một đôi hà ng bán đồ chạm khảm, nhưng đã xuất hiện nhiửu đường phố bán và sản xuất mặt hà ng khảm trai của thợ là ng Chuôn tại thủ đô Hà Nội.
.png "Hà Nội kỷ niệm 10 năm Nghi lễ và trò chơi kéo co được UNESCO ghi danh")
