Ôi Thủ đô bắt đầu từ đâu

Ngã ba thương nhớ

Ngày xưa, hình như chẳng có con đường nào từ cố đô Hoa Lư đến thành Đại La dễ dàng. Đường sông có mấy cung đường ngoằn ngoèo, có khả năng làm mềm bất kỳ ý chí của người lái đó nào, thì hầu hết là những con đường đến với ngã ba sông. Từ những đoạn đá hộc đá sỏi Sào Khê (Tràng An, Ninh Bình) sang nơi con sông Hoàng Long ngạo nghễ, đến cung đường dài đằng đẵng miên man mịt mùng từ đông về ngã ba Gián Khẩu, Gián Khuất hay luồn mình vào đá, len lỏi qua những ngọn thác dữ dằn mà tiến như đến nơi sông Đáy (Phủ Lý) rồi ác mộng với những chiếc xe như vào Châu Giang, Thiên Phù, Hàm Tân.

Chúng tôi qua Trác Văn (Duy Tiên, Hà Nam) đúng ngày cuối cùng năm 2019. Đi từ Phù Vân qua Châu Sơn - Tắc Giang - Lỗ Hà, đến Bình Nghĩa thì trong người cảm thấy mệt bơ phờ. Đường xấu đến nỗi, xe máy cứ gầm gừ ọc ạch lao qua những tảng đá to như chân voi. Chỉ độ ba năm trở lại, đường đi Châu Giang vẫn xứng đáng là cung đường "bão tố", vẫn trong hành trình hoàn thiện của tuyến đường liên thôn liên xã. Hồ Khẩu là nơi vua Lý đi thuyền vào Hà Nội, nơi vua nhìn thấy rồng cuộn sóng bay lên cao. Từ phía ngoài ngã ba sông đầy khói sóng, thuyền bè cũng ngoằn ngoèo mỏi tay chèo mới vào được kinh thành Hà Nội. Cái màu xanh ngút mắt của mấy rặng tre, rặng duối, của lúa, của hoa trái, chẳng thể làm chúng tôi quên cảm giác chạy xe qua những ổ voi ổ gà. Ngã ba sông Sào Khê - Hoàng Long - sông Đáy nơi giáp ranh Ninh Bình - Hà Nam, kỳ lạ bởi dòng chảy nửa đỏ nửa xanh chia đôi con sông.

Một thượng nguồn khác, cũng nhiều huyền thoại không kém, là nơi chào đón đoàn thuyền của vua Lý tiến vào Hà Nội. Để vào được kinh thành Hà Nội, cột mốc đánh dấu công cuộc chuyển đô kỳ vĩ, phải di chuyển từ sông Đáy đến Phủ Lý, rồi rẽ vào ngã ba sông Châu Giang - Sông Nhuệ, ngược sông Nhuệ đến Chèm, ra sông Cái xuôi về Thăng Long. Những cột mốc đáng nhớ phía thượng nguồn nằm trên đoạn sông ngắn xuyên thác ghềnh về nguồn. Con đường ấy có độ dài 130 km, nằm cách kinh thành Hà Nội cả trăm cây số. Chỉ một quãng mười mấy cây số, chúng tôi phải mất gần hai tiếng vượt qua đoạn sông không giống đường ấy. Cứ đi trong nỗi phập phồng và thấp thỏm, phía dưới là sông Hồng cứ ngạo nghễ, bên kia là núi đá nhô ra thách thức, dưới bánh xe, đường nát tơi tả. Một người bạn trẻ mới 30, kể mỗi lần về thăm Hà Nội, đi 90 cây số theo đường chim bay từ Ninh Bình tới Hà Nội, đến cửa nhà bụi bám kín người, vợ bảo "trông như người thợ hồ mến thương". Nhà văn hóa Nguyễn Văn Trò, nguyên Chủ tịch Hội văn nghệ dân gian tỉnh Ninh Bình, bảo nghìn năm trước, phương tiện tiện duy nhất mà vua Lý đi vào Hà Nội là thuyền, vì chưa có đường bộ. Thuyền qua những ghềnh đá dữ dội, thấy mình cũng chẳng khác người lái đò sông Đà năm xưa nắm lấy bờm sóng mà tiến.

Sông Hoàng Long, con sông thơ mộng với nhiều truyền thuyết độc đáo từ nghìn năm trước, rồi đến hôm nay, nó vẫn thơ mộng, vẫn như một chứng tích văn hóa không thể phai mờ. Sông Hoàng Long cùng với sông Sào Khê, sông Lãng, sông Bôi, sông Đáy tạo thành một hệ thống giao thông đường thủy quan trọng trong đời sống kinh tế, văn hóa. Và cũng chính trên dòng sông này, nơi vua Lý Công Uẩn dời đô từ Hoa Lư đến thành Đại La vào năm 1010. Có thể nói, sông Hoàng Long thanh bình là nơi khắc đậm dấu ấn của một nghìn năm chống Hán hóa, một kinh đô trên bến, dưới thuyền, là không gian du lịch nên thơ với hai bên bờ là những thắng cảnh tuyệt bích, di tích có giá trị hầu như vẫn trường tồn qua hàng nghìn năm nay.

Linh thiêng hào hoa

Chẳng biết làm sao, mà cuộc chuyển đô nào cũng lãng mạn dịu dàng khi về nguồn cội ấy, lãng mạn dịu dàng trong cả bài hát. Nhưng Hà Nội và Ninh Bình, được xếp vào hai kinh đô đẹp nhất trong số gần 4 kinh đô nước Việt.

Trạm kiểm soát đường thủy nằm trên một cái chòi cao. Từ chỗ cột mốc RG - La 411, nhìn ra ngã ba sông Hồng, mùa lũ về, thấy rõ sự phân chia đôi dòng rõ rệt. Mấy cuộc gặp gỡ của chúng tôi với những người làm di sản đều ngắn ngủi. Cuối năm 2019, chúng tôi chỉ kịp bắt tay chào hỏi mọi người trước khi họ bắt đầu làm nhiệm vụ bảo tồn di sản. Một năm sau, nghe tin trục di sản mới đã hình thành trong năm 2020, một quần thể ngay giữa cố đô Hoa Lư, chúng tôi rất sửng sốt, tự hỏi "đất nước chúng ta có bao giờ tươi đẹp như hôm nay". Những di sản ấy là gì mà góp phần làm nên những thắng cảnh tráng lệ non nước mây ngàn? Một năm sau chúng tôi trở lại Hoa Lư, giữa mùa lúa vàng mướt, đi qua những hang động tuyệt bích ở Tràng An, núi ôm trọn cả mình, bao bọc mình giữa vùng đồi núi. Hoa Lư giờ khác hẳn. Anh hướng dẫn viên Hùng lần này biết chúng tôi đến, phóng xe máy chạy từ thành phố Ninh Bình về, mất nửa ngày phép. Từ trung tâm di sản thành phố, đến vùng quê ngã ba sông heo hút này, là một sự khác biệt rõ rệt. Nhưng cái khác với nhiều người, là một nhiệm vụ hiển nhiên với người làm văn hóa. Mỗi khi có phép, tranh thủ phóng xe qua gần bảy mươi cây số, cứ men theo đường xuôi dòng sông Hoàng Long về thăm vợ con ở TP. Hà Nội, rồi lại tất tưởi trở lại khu du lịch. Thế rồi cũng gần ba năm, cũng quen với hành trình xuôi ngược, dù mỗi bận về nhà cũng mất chừng bốn tiếng nếu phóng nhanh. Hùng nheo mắt "Ở đây, chỗ nào cũng nổi tiếng vì di sản", cuối năm Hùng và những người bạn chắc đang bận với các đoàn khách du lịch. Nhưng con nước mùa này vẫn chẳng hiền lành nơi ngã ba sông mịt mùng khói sóng.

Ngã ba sông Sào Khê - sông Đáy - sông Hồng ngạo nghễ "độc bắc lưu" mùa mưa tháng 8, dòng nối dòng. Nơi ngã ba sông mà Vua Lý với tầm nhìn chiến lược, nghĩ cho muôn đời con cháu đã quyết rời đô về nơi "trung tâm trời đất, được thế rồng cuộn hổ ngồi, chính giữa nam bắc đông tây, tiện nghi núi sông sau trước". Cứ nhìn Hà Nội hôm nay đổi mới, thì mường tượng ra minh triết sáng suốt mà vua Lý rời đô "Vùng này đất rộng mà bằng phẳng, thế đất cao mà sáng sủa, dân cư không khổ thấp trũng tối tăm, muôn vật hết sức tươi tốt phồn thịnh". Hà Nội thời kỳ này gọi là Đại La. Đường vào hun hút, vẫn thấy những người dân thấp thoáng qua lại, ngước nhìn thấy gương mặt đầy thân thương. Ngay cả lúc dẫn chúng tôi đi thăm những dấu tích, ánh mắt nhà văn hóa Nguyễn Văn Trò vẫn thường trực nhìn về những con thuyền ở ngã ba sông. Đây là phản xạ của người làm văn hóa lâu năm nơi vùng đất đế đô. Tôi nói để tôi chụp cho ông một tấm hình với dấu tích. Gần 40 năm nghiên cứu những di sản Tràng An (Hoa Lư) thường xuyên, chưa một lần ông chụp ảnh cùng chúng. Miền di sản thơ mộng qua nghìn thế kỷ ngoài kia, chẳng phải vì lúc nào cũng có những tấm lòng như thế này hướng về nguồn cội sao?

Trong hành trình của chúng tôi, luôn tự hào từ những kinh đô, về những miền đất văn hiến trên cái nền trời cũng rất đẹp văn hóa. Chúng tôi cứ náo nức về nơi bắt đầu của Thủ đô, mỗi cuối năm, về những quãng đường đằng đẵng hàng năm, hàng trăm cây số từ thành phố đến những miền ngoại ô heo hút. Những người yêu văn hóa, gắn mình với các di sản, đơn giản và hiển nhiên, để giữ những gì thân thương máu thịt, chẳng có lịch sử nào có thể thay đổi được. Phía kinh đô, phía thượng nguồn những dòng chảy văn hóa, hình Thủ đô được vẽ từ những người rất thật:

"Đây Thăng Long sắp tròn nghìn năm tuổi

Rồng bay lên ngày tháng tốt tâu vua

Lý Công Uẩn mắt thần nhìn nước non mở hội

Bốn Phương trời Đại Việt lập kinh đô"

(Huy Cận)

Tác phẩm tham dự cuộc thi viết "Hà Nội và tôi" của tác giả Vũ Minh Phúc. Thông tin về cuộc thi xem tại đây.

Vũ Minh Phúc