Ấn bản đặc biệt “Kim Vân Kiều”: Cuộc hội ngộ của ba di sản văn hóa lớn

Đại thi hào dân tộc Nguyễn Du là người đã đưa văn học chữ Nôm Việt Nam đạt tới đỉnh cao nghệ thuật. “Truyện Kiều” của Nguyễn Du không chỉ là một tác phẩm văn chương xuất sắc mà còn là một hiện tượng văn hóa đặc biệt, có sức sống bền bỉ trong đời sống tinh thần của người Việt. Suốt hơn 200 năm qua, tác phẩm liên tục được nghiên cứu, bình giảng, tái sáng tạo trong nhiều lĩnh vực như sân khấu, âm nhạc, hội họa, điện ảnh; đồng thời được dịch ra nhiều ngôn ngữ, trở thành cầu nối văn hóa giữa Việt Nam và thế giới.

Lịch sử tiếp nhận Truyện Kiều gắn liền với quá trình in ấn, phiên âm, dịch thuật, chú giải vô cùng phong phú. Từ các bản khắc in chữ Nôm ban đầu, tác phẩm đã được nhiều học giả, trí thức phiên âm sang chữ quốc ngữ, khảo đính, chú thích công phu nhằm giúp đông đảo công chúng tiếp cận và hiểu sâu hơn giá trị nghệ thuật của Nguyễn Du.

Bản “Poème Kim Vân Kiều” truyện do Trương Vĩnh Ký phiên âm và in năm 1875 được xem là bản Kiều chữ quốc ngữ đầu tiên. Tiếp đó là hàng loạt công trình quan trọng do Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Kim Chi, Bùi Kỷ - Trần Trọng Kim, Tản Đà, Lê Văn Hòe, Đào Duy Anh, Nguyễn Thạch Giang hiệu khảo, chú giải…

Nguyễn Văn Vĩnh (1882-1936) là nhà báo, nhà văn, dịch giả, học giả có đóng góp lớn, quan trọng đối với đời sống văn chương, báo chí, học thuật Việt Nam đầu thế kỷ XX. Trong sự nghiệp đồ sộ của mình, ông dành nhiều tâm huyết cho Truyện Kiều, coi đây là một tác phẩm tinh túy cần được phổ biến rộng rãi trong xã hội hiện đại. Năm 1913, Nguyễn Văn Vĩnh phiên âm và ấn hành “Kim Vân Kiều” chữ quốc ngữ tại Hiệu Ích Ký. Trong lời tựa tái bản năm 1915, ông nhấn mạnh việc tra cứu các bản từ xưa để “dịch cho đúng”, chú giải các điển tích và câu khó, nhằm giúp người đọc hiểu thấu “nghĩa lý” của tác phẩm và cảm nhận trọn vẹn giá trị văn chương mà tiền nhân để lại. Đây được xem là một trong những nỗ lực sớm và nghiêm túc nhằm định hình cách đọc Truyện Kiều trong bối cảnh văn hóa mới.

Ấn bản “Kim Vân Kiều” năm 2025 của Nhã Nam được tái bản dựa trên bản in lần thứ bảy năm 1923 của Hiệu Ích Ký. Bản dịch của Nguyễn Văn Vĩnh được đánh giá cao bởi lối phiên âm sáng rõ, cùng hệ thống chú giải uyên bác nhưng tiết chế, giúp độc giả quốc ngữ cảm nhận đúng tài năng và nghệ thuật thơ của Nguyễn Du. Mức độ phổ biến của bản dịch này trong suốt nhiều thập niên cho thấy vị trí quan trọng của nó trong lịch sử tiếp nhận Truyện Kiều.

Theo GS Trần Đình Sử, bản “Kim Vân Kiều” do Nguyễn Văn Vĩnh dịch ra quốc ngữ là một trong những bản Kiều sớm và quan trọng, giúp người đọc hôm nay hiểu rõ hơn tiến trình hiện đại hóa văn học Việt Nam cũng như vai trò của trí thức buổi giao thời trong việc phổ biến chữ quốc ngữ và khơi dậy tinh thần trân trọng vốn cổ.

Điểm đặc biệt của ấn bản “Kim Vân Kiều” năm 2025 của Nhã Nam đó là lần đầu tiên kết hợp đồng thời bản “Kim Vân Kiều” do Nguyễn Văn Vĩnh dịch và chú giải ra chữ quốc ngữ, kèm minh họa nhân vật theo bản in năm 1923, cùng 26 bức tranh Kiều chưa từng công bố của họa sĩ Nguyễn Tư Nghiêm.

Danh họa Nguyễn Tư Nghiêm (1922-2016) là một trong những gương mặt lớn của mỹ thuật Việt Nam hiện đại. Ông đã dành nhiều năm sáng tác tranh Kiều, xem đây là không gian đối thoại giữa truyền thống và hiện đại, giữa văn chương và hội họa.

Tranh Kiều của Nguyễn Tư Nghiêm không minh họa trực tiếp cốt truyện mà tập trung khai thác chiều sâu tâm lý, tính cách và cảm xúc của nhân vật. Phong cách tạo hình mang đậm dấu ấn cá nhân, được định hình từ việc khai thác vốn nghệ thuật truyền thống dân tộc, kết hợp với kỹ thuật tạo hình hiện đại phương Tây. Các tác phẩm được vẽ trên giấy dó, bằng chất liệu than chì, bột màu hoặc sơn dầu, tạo nên một cách “đọc Kiều bằng hình ảnh” giàu sáng tạo.

Việc công bố bộ tranh này tiếp tục nối dài truyền thống vẽ Kiều trong mỹ thuật Việt Nam, vốn khởi từ đầu thế kỷ XX với sự tham gia của nhiều danh họa như Nguyễn Tường Lân, Nguyễn Gia Trí, Trần Văn Cẩn, Tô Ngọc Vân, Lê Thị Lựu, Lê Phổ, Nguyễn Văn Tỵ, Nguyễn Đỗ Cung, Mai Trung Thứ, Vũ Cao Đàm, Mạnh Quỳnh…

Ấn bản đặc biệt “Kim Vân Kiều” năm 2025 của Nhã Nam không chỉ góp phần tôn vinh giá trị trường tồn của kiệt tác văn chương dân tộc mà còn là dịp nhìn lại lịch sử phiên âm, chú giải ra chữ quốc ngữ và quá trình tiếp nhận kiệt tác này trong đời sống văn hóa Việt Nam suốt hơn hai thế kỷ. Sự trở lại của Nguyễn Du, Nguyễn Văn Vĩnh và Nguyễn Tư Nghiêm trong cùng một ấn bản khiến chúng ta càng thêm trân quý các bậc tiền nhân./.

Thụy Phương