Bánh dầy dâng Thành hoàng làng Lý Nhân
Làng Lý Nhân, xã Dục Tú (huyện Đông Anh), xưa thuộc tổng Dục Tú, huyện Đông Ngàn, phủ Từ Sơn, xứ Kinh Bắc. Trước năm 1945, làng có tên là Phi Thôn. Làng Lý Nhân thờ hai vị Thành hoàng, trong đó có Ả Lã Nàng Đê - một nữ tướng thời Hai Bà Trưng.
Truyền thuyết dân gian kể rằng, Ả Lã là con ông Lã Tiến và bà Triệu Thị Phụng. Hai ông bà nằm mơ và sinh được một người con gái, đặt tên là Ả Lã. Lớn lên vào thời nước ta bị nhà Hán đô hộ, Ả Lã nghe lời hiệu triệu “Trả nợ nước, đền thù nhà” của Hai Bà Trưng liền chiêu mộ trai tráng trong vùng cùng tham gia nghĩa quân theo Hai Bà làm việc nghĩa. Trước khi xuất binh, dân làng đã giúp các binh sĩ chuẩn bị lương thảo, trong đó có bánh dầy và xôi oản. Để ghi nhớ sự kiện đó, hằng năm vào ngày 30 tháng Một âm lịch, làng tổ chức lễ hội giã bánh dầy. Một truyền thuyết khác kể rằng đây là ngày Ả Lã hóa về trời, người dân tưởng nhớ công ơn của bà nên đã tổ chức lễ hội giã bánh. Lễ hội kéo dài ba ngày, từ 30 tháng Một đến mùng 2 tháng Chạp, còn gọi là hội Ba Chạp.
Xưa kia, lễ hội được tổ chức thường niên nhờ vào ruộng công của làng dùng lo việc tế tự các dịp sóc, vọng cùng các ngày lễ hội, sự lệ. Để chuẩn bị cho lễ hội này từ đầu tháng, làng chọn người vào ban tế, gồm 25 thành viên: một chủ tế và các bồi tế, quan viên. Điều kiện để tham gia là người có vợ chồng song toàn, gia đình nề nếp, hòa thuận, không vướng tang chế. Các thành viên trong ban phải tự sắm sửa lễ phục, tiến hành lễ mộc dục và lễ gia quan trước ngày 30. Dù làng thờ nữ thần, việc cử hành nghi lễ vẫn do các cụ ông đảm nhiệm với quan niệm “Sinh vi tướng, tử vi thần” đã là thần thì không phân biệt nam nữ.
Việc chuẩn bị lễ vật và giã bánh dầy do ban khánh tiết đảm nhận. Đứng đầu ban này là ông trùm - người điều hành việc sửa soạn lễ lạt. Ban khánh tiết được chia thành các "bàn" để thực hiện các công việc đã được phân công như “bàn thịt” lo mổ lợn, mổ gà và làm món mặn; “bàn xôi” lo thổi cơm, đồ xôi và các lễ chay. Dựa trên hoa lợi từ ruộng công, ông trùm và các chức sắc quyết định quy mô lễ hội và số bánh cần làm, từ đó tính toán lượng gạo, đỗ cần dùng.
Cùng với các làng khác ở xã Dục Tú, Lý Nhân là vùng đất nổi tiếng với đặc sản gạo nếp cái hoa vàng. Gạo làm bánh dâng thần phải được chọn kỹ từ những bông lúa mẩy, phơi khô tự nhiên. Để bánh dầy được thơm ngon, gạo phải được đồ trong chõ đất, đun bằng rơm nếp. Quá trình đồ xôi rất quan trọng bởi xôi dẻo, ngon sẽ quyết định chất lượng của chiếc bánh. Xôi chín được cho vào cối đá ngay khi còn nóng để giã. Xưa kia, để cho chày không bị dính, người giã dùng lòng đỏ trứng gà luộc, bóp nhuyễn và xoa vào đầu chày, bởi thế, chiếc bánh dầy thành phẩm ngoài vị dẻo thơm của gạo, đỗ thì còn có vị bùi, ngậy của trứng gà. Ngày nay, để cho thuận tiện khi giã bánh, người dân dùng dầu thực vật hoặc mỡ nước quết vào đầu chày. Xôi giã càng nhuyễn, bánh càng dẻo, mịn. Xôi giã xong được trải ra mẹt lót lá chuối để nặn. Bánh được nặn khéo léo sao cho tròn đều và mịn với đường kính mỗi chiếc khoảng 20cm và được đặt vào lá chuối đã được cắt tròn.
Bánh dầy Lý Nhân có hai loại: loại có nhân và loại không nhân. Đối với loại có nhân, làng phải chuẩn bị đỗ xanh, ngâm và đãi vỏ thật kỹ, sau đó được đồ thật tơi hoặc nấu thành chè, theo kinh nghiệm cổ truyền, sao cho chè vừa đủ độ dẻo, ngọt và nặn sao cho bánh “đứng” được, không bị biến dạng..
Toàn bộ công đoạn đồ xôi, giã bánh, luộc thịt được ban khánh tiết làm từ khoảng canh ba đêm 29 sang ngày 30 tháng Một để khi trời sáng có lễ vật dâng Thánh. Sau buổi tế, lễ vật được hạ xuống để các cụ thụ lộc ngay tại đình.
Sau thời gian dài bị gián đoạn, năm 2002, làng Lý Nhân tổ chức lại lễ hội giã bánh dầy. Tuy nhiên, trong lễ hội lần này có sự thay đổi quan trọng, ngoài việc chuẩn bị mâm lễ tế thánh vào sáng ngày 30, làng còn tổ chức cuộc thi giã bánh giữa các dòng họ tại sân đình. Mỗi dòng họ đăng ký thi tài sẽ cử ra một cụ cao tuổi để điều hành cuộc thi, người cao tuổi nhất đóng vai trò làm trùm nhất. Nhóm thi gồm 3 nam 2 nữ có sức khỏe tốt, gia cảnh nền nếp. Làng cũng cử ra ba cụ khỏe mạnh, minh mẫn làm giám khảo để tìm ra đội thắng cuộc.
Mỗi dòng họ sẽ là một đội và trước cuộc thi, các đội phải chuẩn bị đầy đủ chày tre, cối đá, lá chuối, mẹt, mâm, nồi, chõ và nguyên liệu như gạo nếp, đỗ. Chày giã bánh là đoạn tre già, dài khoảng 1,2–1,5m. Các mâm bánh sau khi nặn xong được ban giám khảo chấm điểm, đội nào đoạt giải Nhất sẽ được mang bánh vào trình Thánh đầu tiên và đặt ở vị trí trang trọng nhất.
Lễ vật bánh dầy dâng Thánh không chỉ thể hiện lòng thành kính của dân làng Lý Nhân với Thành hoàng mà còn là cách trao truyền giá trị văn hóa bao đời của người dân nơi đây qua bao thế hệ./.