“Văn như người, như số phận” - Một cách tiếp cận nhà văn và tác phẩm

Cùng với thơ, Anh Chi còn là cây bút văn xuôi với “Câu chuyện Buồm nhỏ” (tiết thuyết viết cho thiếu nhi, 1982); “Hành trình khổ ải” (tiểu thuyết, 2018). Trong tình hình xuất bản sách như hiện nay, không chỉ những tác phẩm của Anh Chi mà còn của nhiều cây bút khác dễ bị chìm đi trong bộn bề những tác phẩm dồn dập xuất hiện, có nguy cơ rơi vào quên lãng.

Hai mươi năm gần đây, Anh Chi còn xuất hiện trên văn đàn với tư cách là nhà khảo cứu, nghiên cứu văn học. Những công trình khảo cứu và nghiên cứu văn học của ông lần lượt được công bố: “Bảy người hiền và ba việc cũ” (2006); “Đường đời đường văn” (2009); “Theo dòng chảy và thơ Việt Nam hiện đại” (2016); “Lê Tràng Kiều, đời sống và văn chương” (2018); “Tiểu thuyết Thứ Năm - tác giả và tác phẩm (Tập I và tập II, 2002). Những cuốn sách đó không khỏi gây ngạc nhiên, niềm vui và sự cảm phục của giới văn chương, nhất là những người bạn văn thân thiết của ông.

Năm 2025, Anh Chi vừa công bố tập chân dung văn học “Văn như người, như số phận” do Nxb Lao động ấn hành. Trong Lời tựa, Anh Chi thổ lộ: “Với kinh nghiệm văn học của mình tôi nhận thấy, nhà văn tài năng thường là những con người có cá tính mạnh bạo, bởi vậy mà thân phận của họ cũng dường như bị coi là khác người thường. Hiểu vậy, tôi thấy cần phải viết về thân phận đôi khi bị coi là khác người thường ấy, và tôi đặt tên tác phẩm này là Văn như người, như số phận”. Xưa nay, những nghệ sĩ đích thực thường là những người “cô đơn”, xa lạ với thế giới xung quanh. Nhà văn tài năng “thường là những người có cá tính mạnh bạo, bởi vậy mà thân phận của họ cũng dường như bị coi là khác người thường...”, đó là sự chiêm nghiệm, đúc kết của Anh Chi. Đó cũng là tư tưởng cơ bản, là cảm hứng chủ đạo, tinh thần chung của tập sách “Văn như người, như số phận” của ông. Ông đã dày công tìm hiểu cuộc đời và tác phẩm của những nhà văn/ nhà thơ, từ Đoàn Phú Tứ, Ngọc Giao, Trần Huyền Trân, Hồ Dzếnh, Thanh Đàm, Hoàng Cầm, Minh Hiệu, Hà Minh Tuân, Nguyễn Dậu, Nguyễn Mỹ, Cảnh Trà, Dương Thị Xuân Quý đến Lưu Quang Vũ, Nguyễn Đức Mậu, Ý Nhi, Phạm Ngọc Chiểu, Trần Đình Việt, Nguyễn Nhuận Hồng Phương, Lê Mạnh Tuấn, Trịnh Công Lộc.

***

Trong những năm gần đây, nhiều nhà nghiên cứu, phê bình văn học say sưa đi tìm cách tiếp cận mới cho đối tượng nghiên cứu của mình. Những lí thuyết văn học phương Tây chỉ thực sự có ý nghĩa khi được vận dụng một cách có hiệu quả giúp chúng ta phát hiện sâu sắc, mới mẻ đối tượng nghiên cứu. Và dù có đổi mới lí luận đến đâu, vận dụng lí thuyết mới mẻ như thế nào cũng không thể xa rời bản chất của văn chương nghệ thuật, cũng không được xuyên tạc, bóp méo đối tượng nghiên cứu.

Mặt khác, dù đổi mới phê bình, nghiên cứu đến đâu cũng không thể bỏ qua những quan niệm, những phương pháp nghiên cứu truyền thống. Phương pháp nghiên cứu văn học truyền thống vẫn cần được vận dụng, vận dụng một cách đổi mới, sáng tạo để đạt được hiệu quả cao. Quan niệm về văn học của Anh Chi, về một phương diện nào đó, là một quan niệm từ lâu đã thành truyền thống, đã trở nên cổ điển. Quan niệm “Văn như kì nhân” đã có từ rất sớm ở Trung Hoa và Việt Nam. Đến thời kì hiện đại, quan niệm: “Phong cách chính là người” (Le style, c’est l’home), nói rộng ra: Văn chính là người, đã được Buffon đúc kết, trở thành một châm ngôn nổi tiếng. Đó là những quan niệm đúng đắn, sâu sắc về mối quan hệ giữa con người tác giả và tác phẩm văn chương của ông ta. Văn như người…, Anh Chi kế thừa quan niệm ấy, và ông đã nhấn mạnh, đã đẩy lên, phát triển thêm một bước nữa, văn như số phận… Thành ra “Văn như người, như số phận” không phải là những công thức sơ lược, những giáo điều mà chính là sự kết tinh những quan sát, những suy tư cùng với những trải nghiệm và chiêm nghiệm sâu sắc của ông về văn chương và cuộc đời.

Muốn vận dụng thành công quan niệm “Văn như người, như số phận”, nhà nghiên cứu không chỉ cần có hiểu biết sâu sắc về con người và cuộc đời của nhà văn mà còn cần có, nhất thiết phải có năng lực cảm thụ văn chương tinh tế. Tập chân dung văn học “Văn như người, như số phận” của Anh Chi là một bằng chứng chứng tỏ rằng, nhà nghiên cứu vẫn đạt được thành tựu đáng ghi nhận khi sử dụng một hướng tiếp cận truyền thống, miễn là ông ta lao động hết mình, có tâm và có tài.

Trong tập sách của Anh Chi có nhiều bài hay, sâu sắc, thể hiện quan niệm văn học đúng đắn: “Văn như người, như số phận” của ông. Có những bài thiên về cuộc đời, số phận. Có những bài đạt đến sự hài hòa giữa cuộc đời, số phận và văn chương. Nhưng bài nào cũng ít nhiều có những nét mới, là đóng góp riêng của Anh Chi, nếu không là những chi tiết trong tiểu sử, cuộc đời nhà văn nhiều trường hợp là do ông gặp gỡ, tiếp xúc với tác giả mà có được thì cũng là những vẻ đẹp mới của văn chương qua cái nhìn, sự cảm thụ tinh tế, niềm đồng cảm chân thành, sâu sắc của ông đối với tác phẩm văn chương của họ. Qua những trang viết của Anh Chi, ta thấy hiện lên những trang văn, những dòng thơ của những tác giả mà cuộc đời, số phận của họ in đậm trong sáng tác văn chương. Về một phương diện nào đó, những tác phẩm của họ là những mảnh đời, là tâm hồn, là máu thịt của nhà văn. Ở đó, tác phẩm văn học không chỉ là tiếng nói của thời đại mà còn là tiếng nói riêng của mỗi nhà văn.

Với góc nhìn “Văn như người, như số phận”, Anh Chi đã làm rõ Đoàn Phú Tứ “có một trái tim giàu cảm xúc, nhưng tính khí rất cương trực. Điều này khiến đường đời ông sau này gặp nhiều khổ lụy” (Đoàn Phú Tứ, Tình một thuở còn hương). Đã khơi đúng mạch và chạm được vào cái hay lạ lùng của thơ Hoàng Cầm, “mang hơi hướng dân ca Kinh Bắc đa tình và đẹp đẽ”, với cái tôi trữ tình “độc đáo ở chỗ thật nhiều nữ tính”. Những vần thơ siêu thực thật hay, thật độc đáo, nhưng hình tượng và ngôn ngữ thơ Hoàng Cầm vẫn “thấm đẫm sự sống và tâm hồn Việt”. Những hình tượng mẹ, chị và em trong thơ ông “vừa đa cảm, thiêng liêng, lại mang màu sắc huyền sử”. Xúc cảm thơ ông “thường thăng hoa, đến mức dường như những mĩ cảm thơ ông là sự hòa quyện cõi thực với cõi mơ”, “hòa quyện cõi nay với cõi xưa”. Thơ ông “đượm hơi hướng huyền sử, nhưng lại chất chứa những chuyện đời thân thương xứ kinh Bắc” (Hoàng Cầm, con đẻ của mối tình Kinh Bắc). Đã làm sáng tỏ Nguyễn Đức Mậu, một trong số những nhà thơ tiêu biểu nhất của thế hệ thơ trẻ thời kì chống Mỹ “đường thơ năm mươi năm của anh trùng khớp với con đường binh nghiệp năm mươi năm trời. Thơ như người, như số phận vậy. Máu lửa, nguy nan, mồ hôi nước mắt của năm mươi năm là nhiều vô kể. Đối với nhà thơ, nó không mất đi mà đọng lại, đọng lại từng lớp nơi đáy lòng, như trầm tích của ngổn ngang trăm mối sự đời. Và rồi, mỗi khi nhà thơ thổn thức trước những sự đời , là nó trỗi dậy, đòi hỏi nhà thơ ngồi vào bàn viết. Đó là lúc cuộc đời này có thêm những bài thơ. Trên dài dặc đường thơ của Nguyễn Đức Mậu, đã rất nhiều lần, những buồn vui, sướng khổ trỗi dậy trong trái tim thổn thức, cả lúc nơi chiến địa và nhiều đêm trong yên hàn mà không ngủ được” (Nguyễn Đức Mậu, thơ và trận mạc).

Bên cạnh đó, đã thấy được Phạm Ngọc Chiểu với “thiên tiểu thuyết Khúc quanh định mệnh chính là bản tự sự về trường đời Phạm Ngọc Chiểu - một bản tự sự nhiều phẩm giá nhân văn, cũng hiếm thấy trong đời sống văn chương Việt Nam hiện đại” (Trường đời và đường văn Phạm Ngọc Chiểu). Đã nhìn thấy ở Lưu Quang Vũ, “một tài năng đặc biệt của văn chương Việt Nam nửa cuối thế kỉ XX. Do cách anh đi trên đường đời, đường thơ thật khác biệt so với bạn thơ cùng trang lứa, cùng thời, nên anh là một số phận thơ khác biệt hẳn ra, có thể gọi là cá biệt”. “Cái nguồn lực thi sĩ trong hồn, trong máu, đã dẫn dắt anh vào một lối thơ ca, ngay từ buổi đầu đã không giống các nhà thơ khác. Thơ say đắm quá, nhiều khi đắm đuối quá [...]. Xúc cảm say đắm là đặc điểm suốt đời thơ Lưu Quang Vũ, anh hơn người ở chỗ đó. Trước hạnh phúc đẹp như mộng, say đắm đã đành; sau này, nhiều khi buồn khổ, đau đớn, thơ anh cũng đau thương một cách đắm đuối” (Lưu Quang Vũ, mộng ước, khổ đau và cái đẹp). Đã nhận ra ở Ý Nhi, nữ thi sĩ tài năng với cá tính sáng tạo độc đáo, “với những xúc cảm trầm sâu, vẫn lặng lẽ đi trên con đường của số phận mình [...]. Đời sống xã hội vập vào bao nhiêu gay gắt thì tâm hồn nhà thơ chịu bấy nhiêu dày vò, day dứt, và chị đã thấu hiểu cuộc đời thực vô cùng sâu rộng với hai cực tuyệt vọng và hi vọng. Dấn thân trên đường thơ, cũng là dấn thân vào cái bể đời ấy, Ý Nhi đã nhận ra, những giá trị nhân bản cho thơ ca chỉ có thể tìm được trong cả sự được và mất, cả nỗi chán chường và niềm hi vọng, cả trong đau thương và hạnh phúc, cả trong sự sống và cái chết của người đời” (Ý Nhi, thơ tràn cả sang văn xuôi).

Có thể nói, với cách tiếp cận tác giả và tác phẩm văn chương ở chiều sâu, với sự hiểu biết thấu đáo về tác giả và sự tinh tế trong sự cảm nhận văn chương, Anh Chi đã viết nên những trang văn hay, giàu cảm xúc về nhiều nhà văn/ nhà thơ của nền văn học Việt Nam hiện đại. Không hiểu sâu sắc về tác giả, không có linh khiếu về văn chương, không dày công tìm hiểu, không có sự trải nghiệm và chiêm nghiệm về văn và đời sâu sắc thì không thể viết được những trang văn như thế. Qua những trang viết của Anh Chi, người đọc càng thêm yêu mến, cảm thông, trân trọng những tác giả và tác phẩm của những cây bút đó. “Văn như người, như số phận” là một cuốn sách hay, hấp dẫn, hi vọng là sẽ đem đến nhiều điều thú vị cho những người yêu mến văn chương nghệ thuật.

Không có phương pháp, cách tiếp cận văn học nào là vạn năng cả. Cũng chẳng có công trình nghiên cứu nào là tiếng nói cuối cùng về một đối tượng nghiên cứu. “Văn như người, như số phận” của Anh Chi là một góc nhìn, một cách tiếp cận về văn học. Nó có thể không gây nên những chấn động làm sửng sốt người đọc nhưng vì là một cách tiếp cận cho phép đi vào chiều sâu, vào bản chất của văn chương, về mối quan hệ mật thiết giữa nhà văn và tác phẩm, với độ uyển chuyển, tinh tường về văn chương, với một văn phong giản dị, tinh tế mà sâu sắc, giàu cảm xúc nên vẫn có những đóng góp đáng ghi nhận về nghiên cứu văn học. Đóng góp một cách âm thầm, lặng lẽ, thiết thực. Cuốn sách là tài liệu tham khảo tốt cho đông đảo bạn đọc, gợi mở cho những ai tiếp tục đi theo hướng tìm hiểu “Văn như người, như số phận”, trên cơ sở đó, tiếp tục đào sâu, khám phá thế giới nghệ thuật, phong cách nghệ thuật của nhà văn./.

Trần Đăng Suyền