Nguyễn Xuân Thủy: Nhà văn của tuổi thơ
Từ những năm kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ đã có nhiều nhà văn quân đội sáng tác những tác phẩm cho bạn đọc nhỏ tuổi. Nhà văn Xuân Sách với “Đội thiếu niên du kích Đình Bảng” (1965), “Mặt trời quê hương” (1970), “Phía núi bên kia” (1977). Nhà văn Nguyễn Minh Châu với “Từ giã tuổi thơ” (1974), “Những ngày đi lưu lạc” (1981), “Đảo đá kỳ lạ” (1985). Nhà văn Hải Hồ với “Chú bé sợ toán” (1965), “Hải đảo xa xôi” (1970), “Chú gà trống choai” (1974)… Nối tiếp mạch văn của các bậc tiền bối vừa viết cho bộ đội vừa viết cho các em nhỏ hiện nay, nhà văn Nguyễn Xuân Thủy - Thư ký tòa soạn tạp chí Văn nghệ Quân đội đã có hai tác phẩm văn học thiếu nhi rất ấn tượng đó là: “Tôi kể em nghe chuyện Trường Sa” (Nhà xuất bản Kim Đồng, 2011) và “Đại náo nhà ông ngoại” (Nhà xuất bản Kim Đồng, 2024).
Nguyễn Xuân Thủy sinh năm 1977 tại Phú Thọ, bắt đầu sáng tác từ thời học sinh. Sau khi vào bộ đội (năm 1996), anh tiếp tục viết văn, viết báo và công tác tại nhiều đơn vị từ Bắc vào Nam. Sau thời gian làm nhiệm vụ tại quần đảo Trường Sa, năm 2002 Nguyễn Xuân Thủy được chuyển về đất liền và ra Hà Nội làm việc tại báo Phòng không - Không quân, sau đó về Nhà xuất bản Quân đội nhân dân và tới điểm đỗ tạp chí Văn nghệ Quân đội.
Anh bộ đội viết văn Nguyễn Xuân Thủy đã bén duyên văn học thiếu nhi với tác phẩm “Tôi kể em nghe chuyện Trường Sa” (NXB Kim Đồng, 2011). Cuốn sách mỏng chưa tới 100 trang vừa ra đời đã được bạn đọc nhiều lứa tuổi ưa thích và giới chuyên môn văn học thiếu nhi đánh giá cao. Thời điểm đó, sách về Hoàng Sa, Trường Sa chủ yếu là tài liệu lịch sử, địa lý kèm bản đồ, nội dung khô khan, thiên về nghiên cứu, chưa phù hợp với độc giả nhỏ tuổi vốn hiếu động và ham khám phá. Cuốn “Tôi kể em nghe chuyện Trường Sa” của Nguyễn Xuân Thủy xuất hiện mở ra một cách tiếp cận mới: kể chuyện biển đảo bằng ngôn ngữ gần gũi, sinh động, phù hợp với thiếu nhi. Tác phẩm đưa người đọc vào hành trình gần 1000km đến với vùng biển xa xôi cương thổ của Tổ quốc Việt Nam qua các phần: Ra đảo, Mùa biển lặng, Mùa biển động, Kỳ thú biển trời Trường Sa, Thám hiểm đáy biển Trường Sa và Những người giữ đảo. Cuốn sách như một chuyện kể tái hiện cuộc sống thường nhật của người lính nơi biển đảo: ngủ trên tàu, ăn trên tàu, say sóng… rồi đối mặt với sóng bạc đầu, gió muối, vòi rồng…
Tôi rất ấn tượng với cảnh ăn trên tàu mà Nguyễn Xuân Thủy miêu tả: “Nếu sóng chừng cấp ba, cấp bốn thì phải lựa mới và được cơm vào miệng. Nhưng cũng có khi canh chan vào bát và đưa vào miệng rồi mà sóng đánh, tàu chao đảo khiến cả thức ăn hoặc nước canh trong miệng cũng bị sánh ra ngoài…” (trích trang 11). Viết văn kể chuyện đòi hỏi năng lực chọn lọc chi tiết, lối hành văn truyền cảm. Nhà văn Võ Quảng đã có lần nói với anh chị em viết cho thiếu nhi: “Người có văn là người có tâm”. Người lính viết văn Nguyễn Xuân Thủy đã viết với tâm của mình. Không chỉ mô tả sự gian khổ, nỗi vất mà người lính phải đối mặt, tác giả “Tôi kể em nghe chuyện Trường Sa” còn khơi dậy những điều kỳ thú nơi biển đảo, nào loài cá biết bay, loài chim giỡn sóng rồi những chú ỉn, những người bạn gâu gâu, cây phong ba, bão táp, bàng vuông, bàng tròn… Không chỉ viết bằng vốn sống thực tế trải nghiệm của riêng mình, tác giả “Tôi kể em nghe chuyện Trường Sa” còn tìm tòi tư liệu lịch sử, địa lý, hệ sinh thái… để đưa vào sách những câu chuyện như ngày giải phóng quần đảo Trường Sa hay người anh hùng Phan Vinh - người được đặt tên cho một hòn đảo…
Năm 2012, “Tôi kể em nghe chuyện Trường Sa được Tiểu ban Sách thiếu nhi - Hội đồng giải thưởng Sách Việt Nam nhất trí đề cử Giải Vàng sách hay. Cuốn sách nhỏ bé này đã được vinh danh đồng hạng với những cuốn sách đồ sộ, những công trình nghiên cứu lớn của các học giả, các nhà khoa học.
Thành công của cuốn sách thiếu nhi đầu tay đã khiến anh bộ đội viết văn Nguyễn Xuân Thủy gắn bó với các hoạt động văn học thiếu nhi. Tuy vậy, để có được sáng tác mới cho trẻ em, Nguyễn Xuân Thủy không ngừng trăn trở tìm hiểu thêm về tâm lý trẻ em, không chỉ từ chính các con của mình mà còn từ nhiều đứa trẻ khác. Anh đọc thêm sách của các tác giả được thiếu nhi yêu thích để định hình hướng đi riêng. Bên cạnh sáng tác cho thiếu nhi, Nguyễn Xuân Thủy vẫn tiếp tục thành công với mảng đề tài người lính. Năm 2016, tác phẩm “Biển xanh màu lá” của anh đã đoạt giải thưởng của Bộ Quốc phòng.
Sống tại Thủ đô Hà Nội, nơi hội tụ nhiều trung tâm văn học thiếu nhi, nhà văn Nguyễn Xuân Thủy đã được giao lưu tham gia vào các hoạt động chuyên môn của văn học thiếu nhi. Anh đã được mời là Thành viên Ban giám khảo Cuộc thi Viết thư Quốc tế UPU (Bộ Khoa học Công nghệ - Báo Thiếu niên Tiền phong & Nhi đồng), ủy viên Tiểu ban Sách thiếu nhi - Hội đồng Giải thưởng Sách Quốc gia (Bộ Văn hóa, Thể thao, Du lịch & Hội Xuất bản Việt Nam) và là ủy viên Hội đồng Văn học thiếu nhi (Hội Nhà văn Việt Nam). Những hoạt động này giúp anh gắn bó sâu sắc hơn với văn học thiếu nhi.
Những năm 2020 và 2021 khi Đại dịch Covid-19 bùng phát, Nguyễn Xuân Thủy đã có trải nghiệm sâu sắc thực tế cuộc sống của con trai mình cùng các anh chị em trong đại gia đình. Chính những trải nghiệm thực tế đó đã khơi nguồn cảm hứng để Nguyễn Xuân Thủy viết truyện dài “Đại náo nhà ông ngoại” (Nhà xuất bản Kim Đồng, 2024). Cuốn truyện dài thứ hai viết cho thiếu nhi đánh dấu sự thâm nhập sâu sắc của Nguyễn Xuân Thủy vào thế giới trẻ thơ thế kỷ XXI. Những nhân vật trong sách được tác giả xây dựng hết sức sống động, từ Mắt To (nhân vật chính xưng “tôi”), anh Gấu Trúc đến chị Ngúng Nguẩy, chị Mắt Híp, em Củ Cải… Dù ít dụng công miêu tả ngoại hình của nhân vật nhưng qua cách đặt tên, người đọc có thể hình dung ra cả ngoại hình và tính cách nhân vật. Đó là cách thể hiện nhân vật độc đáo của nhà văn Nguyễn Xuân Thủy.
Viết “Đại náo nhà ông ngoại”, Nguyễn Xuân Thủy như “sống lại tuổi thơ lần thứ hai” thông qua nhân vật xưng “tôi” - Mắt To, có lẽ nguyên mẫu là con trai anh và cũng là hình bóng tuổi thơ của chính tác giả. Những trò nghịch ngợm của con trẻ như xáo trộn những biển đề tên cây thuốc trong vườn bà (Đại náo vườn cổ tích) hay sự tò mò khám phá mật khẩu của máy tính ông cậu ruột (Hacker mũ đen)… được miêu tả bằng giọng văn hóm hỉnh, sinh động.
Dù thu hút người đọc vào những trò nghịch dại của trẻ nhỏ nhưng Nguyễn Xuân Thủy vẫn giữ được cái nhìn tỉnh táo của một người cha. Anh khéo léo gửi gắm những bài học nhẹ nhàng, sâu sắc như trong truyện “Công dụng của thuốc Tây nhanh thật”. Sự phân thân hợp lý giữa vai trò người kể chuyện và hóa thân vào nhân vật giúp câu chuyện gần gũi mà vẫn có chiều sâu. “Đại náo nhà ông ngoại“ không chỉ đơn thuần là sách giải trí mà còn chứa đựng trong đó những chiêm nghiệm từ ký ức tuổi thơ của tác giả. Những đoạn như “Lộ hàng thế giới thủy quái”, “Trẻ con có biết buồn không?”… mang đến cho người đọc những cảm xúc mạnh mẽ, khơi gợi tình yêu làng quê Việt Nam.
Có thể nói rằng tác phẩm “Đại náo nhà ông ngoại” đã khẳng định phong cách riêng của nhà văn Nguyễn Xuân Thủy trong mảng sáng tác cho thiếu nhi. Tác phẩm này đã được trao tặng Giải Sách Hay - Hạng mục Sách thiếu nhi năm 2024. Đây là một giải thưởng có uy tín chuyên môn cao do Dự án Khuyến đọc Sách Hay (một dự án giáo dục phi lợi nhuận), Viện Giáo dục IRED (một tổ chức giáo dục phi lợi nhuận) và sáng kiến Open Edu (Cổng tri thức khai phóng trực tuyến) đồng tổ chức.
Với lối viết dung dị, hài hước, giàu trải nghiệm thực tế vừa kế thừa giá trị truyền thống vừa phản ánh sinh động cuộc sống của trẻ em hiện đại, chắc rằng Nguyễn Xuân Thủy sẽ còn tiếp tục hành trình sáng tạo mang đến những tác phẩm mới giàu cảm xúc và hấp dẫn cho thiếu nhi Việt Nam./.