Để nghệ thuật biểu diễn Việt Nam “cất cánh” trong kỷ nguyên số
Trong những năm gần đây, đời sống sáng tạo và thưởng thức nghệ thuật tại Việt Nam đã có nhiều thay đổi. Việc ứng dụng công nghệ 4.0 không chỉ mở rộng không gian biểu diễn, cách thức truyền tải mà còn định hình lại mối quan hệ giữa nghệ sĩ, tác phẩm và công chúng. Tuy nhiên, quá trình này cũng đối diện không ít thách thức, đòi hỏi giải pháp đồng bộ về tư duy, nhân lực và hạ tầng.
Công nghệ - đồng sáng tạo cùng nghệ thuật
Chiến lược Phát triển các ngành công nghiệp văn hóa đến năm 2020, tầm nhìn 2030 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt ngày 8/9/2016 đã xác định, nếu khai thác hiệu quả, các ngành công nghiệp văn hóa sẽ góp phần quan trọng vào phát triển đất nước, đặc biệt trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0. Là một trong 12 lĩnh vực trọng tâm của công nghiệp văn hóa, nghệ thuật biểu diễn hiện đang đứng trước nhiều cơ hội lớn để bứt phá.
ThS. Cao Phương Dung - Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội nhận định, công nghệ 4.0 không chỉ giúp sân khấu truyền thống hiện đại hóa, dễ tiếp cận với khán giả đương đại mà còn mở ra những thử nghiệm sáng tạo mới trong thiết kế mỹ thuật và hỗ trợ hiệu quả công tác quảng bá. “Có thể nói công nghệ 4.0 đã hiện thực hóa ý tưởng thể hiện, làm tăng hiệu quả nghệ thuật mà vẫn không mất đi giá trị truyền thống vốn có của nghệ thuật truyền thống. Nó chứng minh rằng nghệ thuật sân khấu truyền thống không đứng ngoài dòng chảy công nghiệp văn hóa”, bà Dung nhấn mạnh.
Thực tế cho thấy, nghệ thuật biểu diễn của Việt Nam đang ở “thời điểm vàng” để bứt phá nhờ sự hỗ trợ của công nghệ vào quá trình sáng tạo, dàn dựng và truyền tải tác phẩm nghệ thuật. Một trong những thay đổi dễ nhận thấy là sự phát triển của trình diễn đa phương tiện. Công nghệ trình chiếu, kỹ xảo ánh sáng, đặc biệt là 3D mapping đã trở thành điểm nhấn tại nhiều chương trình. Tại Nhà hát Ca Múa Nhạc Việt Nam, Nhà hát Giao hưởng Nhạc Vũ kịch TP. Hồ Chí Minh, Nhà hát Tuổi Trẻ… việc ứng dụng màn hình LED, kỹ xảo ánh sáng, 3D mapping đã tạo nên hiệu ứng thị giác mới lạ cho khán giả. Biểu diễn trực tuyến, livestream trên YouTube, Facebook, TikTok cũng là một bước ngoặt quan trọng hình thành thói quen thưởng thức nghệ thuật số trong công chúng. Đáng chú ý, lớp nghệ sĩ trẻ cũng ngày càng chủ động khai thác công nghệ mới như AI, VR, AR. Những chương trình như Lễ hội pháo hoa quốc tế Đà Nẵng, Music Home của nhạc sĩ Huy Tuấn, hay các liveshow của Mỹ Tâm, Hà Anh Tuấn đã ứng dụng đồng bộ hệ thống âm thanh ánh sáng thông minh, hologram, mapping 3D mang lại trải nghiệm sống động, hiện đại.
ThS. Đỗ Thị Hồng - Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh TP. Hồ Chí Minh khẳng định: “Việc ứng dụng công nghệ từ công nghệ dàn cảnh số đến kỹ thuật dựng hình 3D, từ thực tế ảo (VR/AR) đến AI sáng tạo đang mở rộng từ vựng ngôn ngữ của nghệ thuật sân khấu và điện ảnh. Các hình thức như cyber-theatre, expanded cinema, interactive cinema cho phép phá vỡ ranh giới truyền thống giữa các loại hình nghệ thuật, giữa sân khấu, điện ảnh, truyền thông, khán giả”. Tuy nhiên, bà cũng cảnh báo: “Mặt trái của quá trình này là xu hướng “hiện tượng hóa” công nghệ, tức lấy công nghệ làm trung tâm thay vì công cụ. Khi hiệu ứng kỹ xảo, hình ảnh ảo hoặc AI trở thành mục đích trình diễn, tác phẩm nghệ thuật có nguy cơ bị rỗng về nội dung, mất đi chiều sâu cảm xúc và chất người”.
Rào cản từ hạ tầng đến tư duy
Dù cơ hội rộng mở nhưng nghệ thuật biểu diễn Việt Nam vẫn gặp nhiều rào cản khi bước vào kỷ nguyên số. Khó khăn lớn nhất đến từ hạn chế về hạ tầng công nghệ và nhân lực kết hợp giữa nghệ thuật - công nghệ.
NSND Triệu Trung Kiên - Giám đốc Nhà hát Cải lương Việt Nam chia sẻ: “Trang thiết bị hiện nay của Nhà hát Cải lương Việt Nam chỉ đáp ứng được cho công tác luyện tập tại sân khấu của Nhà hát, không đủ điều kiện tổ chức biểu diễn, bán vé đón khán giả. Toàn bộ cơ sở vật chất cũ kỹ, lạc hậu được xây dựng từ nhiều chục năm trước đây. Địa điểm không thuận tiện, nằm trong phố nhỏ, xa trung tâm. Sân khấu nhỏ, lượng ghế ít, hệ thống âm thanh, ánh sáng chỉ đáp ứng yêu cầu cơ bản”.
Thực trạng của Nhà hát Cải lương Việt Nam cũng là thực trang chung mà nhiều đơn vị nghệ thuật đang phải đối mặt. Phần lớn nhà hát, sân khấu trong nước còn thiếu thiết bị hiện đại như âm thanh, ánh sáng đạt chuẩn quốc tế, màn hình trình chiếu lớn, công nghệ AR/VR hay 3D mapping. Không ít đơn vị nghệ thuật phải hoạt động trong không gian xuống cấp, khó đáp ứng yêu cầu biểu diễn công nghệ cao.
Theo TS. Phạm Việt Hà - Vụ Khoa học, Công nghệ, Đào tạo và Môi trường, một trong những rào cản đối với sự phát triển của nghệ thuật biểu diễn đó nguồn nhân lực. Đội ngũ đạo diễn, kỹ thuật viên, chuyên gia thiết kế hình ảnh, âm thanh còn hạn chế, chưa đủ năng lực kết hợp giữa nghệ thuật và công nghệ. Trong khi đó, các trường nghệ thuật vẫn thiên về đào tạo truyền thống, chưa chú trọng kỹ năng công nghệ, thiết kế đa phương tiện, sân khấu số, kỹ xảo công nghệ... Một số nghệ sĩ và nhà quản lý còn e ngại đổi mới, lo công nghệ làm mất bản sắc truyền thống.
Bên cạnh đó, vấn đề kinh phí và chính sách đầu tư cũng là một trở ngại lớn. Để sản xuất một chương trình biểu diễn công nghệ cao đòi hỏi chi phí rất lớn, trong khi vốn đầu tư của Nhà nước hạn chế, chính sách xã hội hóa chưa tạo được động lực để doanh nghiệp hợp tác cùng nghệ sĩ. Thị trường nghệ thuật công nghệ số tại Việt Nam chưa được định hình rõ ràng; thói quen trả phí để thưởng thức nghệ thuật trực tuyến chưa phổ biến dẫn đến khó khăn trong thương mại hóa sản phẩm.
TS. Phạm Ngọc Hiền, Trưởng Ban Lý luận và Phê bình, Hội Nghệ sĩ Múa TP. Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Cho đến nay, Việt Nam vẫn chưa có chiến lược quốc gia rõ ràng về phát triển nghệ thuật số hay các cơ chế tài trợ riêng biệt cho các dự án ứng dụng công nghệ mới vào biểu diễn. Sự chậm trễ trong xây dựng hành lang pháp lý và hỗ trợ tài chính khiến các nghệ sĩ, đơn vị tổ chức lúng túng trong triển khai, đặc biệt với mô hình mới như biểu diễn trong metaverse, sử dụng AI hay trình diễn thực tế ảo”.
Để nghệ thuật biểu diễn “cất cánh” trong kỷ nguyên số
Theo giới chuyên môn, để nghệ thuật biểu diễn “cất cánh” trong kỷ nguyên số cần đồng bộ nhiều giải pháp. Trước hết, phải nâng cao nhận thức của nghệ sĩ, nhà quản lý và công chúng về vai trò công nghệ; đổi mới tư duy quản lý văn hóa nghệ thuật; xây dựng chính sách khuyến khích các dự án sáng tạo, đặc biệt từ giới trẻ và các nhóm khởi nghiệp.
Một nhiệm vụ then chốt là đào tạo nhân lực nghệ thuật - công nghệ. Các cơ sở đào tạo cần bổ sung môn học liên quan đến sân khấu số, thiết kế âm thanh - ánh sáng hiện đại, 3D mapping, AR/VR, AI. Đồng thời, tăng cường tổ chức tập huấn ngắn hạn cho nghệ sĩ, kỹ thuật viên, đạo diễn; mở rộng hợp tác quốc tế để học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia có nền nghệ thuật công nghệ cao.
Hạ tầng kỹ thuật cũng phải được đầu tư bài bản. Hệ thống nhà hát, trung tâm biểu diễn cần nâng cấp để tích hợp công nghệ mới. Có thể xây dựng sân khấu công nghệ cao tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh như mô hình thử nghiệm, nơi tổ chức các chương trình đa phương tiện, biểu diễn tương tác. Nhà hát cũng nên trang bị studio âm thanh, hình ảnh để sản xuất chương trình trực tuyến chất lượng cao, đưa nghệ thuật Việt ra thế giới. Ngoài ra, cần tạo “vườn ươm sáng tạo” kết nối nghệ sĩ - kỹ sư công nghệ - nhà sản xuất; tổ chức liên hoan, cuộc thi nghệ thuật thử nghiệm công nghệ số… Quan trọng hơn cả, đổi mới phải song hành với gìn giữ bản sắc. Công nghệ phải trở thành công cụ làm nổi bật giá trị nghệ thuật truyền thống như tuồng, chèo, cải lương, dân ca, múa rối. Việc xây dựng thư viện số, chuyển thể tác phẩm kinh điển sang định dạng số sẽ góp phần vừa bảo tồn, vừa quảng bá hiệu quả.
Việc ứng dụng công nghệ 4.0 vào nghệ thuật biểu diễn không còn là lựa chọn mà là con đường tất yếu để hội nhập và phát triển. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy chỉ khi có chiến lược đầu tư dài hạn, gắn kết đa ngành và đào tạo nhân lực chuyên sâu, nghệ thuật công nghệ mới phát huy hết tiềm năng. Với Việt Nam, việc học hỏi mô hình thế giới và điều chỉnh phù hợp thực tiễn sẽ là nền tảng để xây dựng nền nghệ thuật biểu diễn hiện đại nhưng vẫn đậm bản sắc dân tộc trong kỷ nguyên số./.