Tục kiêng kỵ ở đình Hà Vỹ
Đình Hà Vỹ thuộc thôn Giao Tác, xã Thư Lâm, TP. Hà Nội, tên cổ là đình Quậy (hay Quẫy). Theo truyền thuyết, khi An Dương Vương dời đô từ Bạch Hạc (Việt Trì) xuống đã chọn vùng đất Cổ Loa để định đô. Dân cư tại đây được lệnh di dời để lấy đất xây thành. Tuy không muốn rời đi, nhưng dân phải tuân theo phép nước nên xin được chuyển đến khu đất trũng phía ngoài.
Vua đồng ý cho dân xuống lập trang Hà Hào - một vùng trũng thấp vốn là đoạn sông cụt của sông Hoàng Giang, gọi đó là “dân Cà Quẫy”. Lâu dần, vùng đất mới được gọi chệch thành “Quậy”, sau đổi thành Hà Vỹ.
Theo thần tích, đình được dựng vào năm 1426 dưới thời vua Lê Lợi, thờ năm vị tướng có công với đất nước qua nhiều giai đoạn lịch sử. Ba vị Thủy Hải, Đăng Giang và Khổng Chúng là trai làng đã theo Hai Bà Trưng khởi nghĩa sau trở thành các vị tướng tài lập nhiều chiến công trong cuộc kháng chiến chống ngoại xâm. Hai vị tướng Thủy Hải, Đăng Giang đã anh dũng hi sinh nơi trận tiền, còn Khổng Chúng ở lại quê nhà tập hợp binh sĩ chiến đấu chống giặc cho đến khi người qua đời. Hai vị thánh còn lại là Đức Tam Giang - bộ hạ của Triệu Quang Phục và Đức Đông Hải - con ông Đoàn Thượng, người từng chọn làng Hà Vỹ làm căn cứ địa chống nhà Trần vào cuối thời Lý, đầu thời Trần đều là những bậc tiền nhân có công với nước.
Đình Hà Vỹ tọa lạc trên khu đất cao ráo, nằm sát đường làng, mặt quay về hướng Tây. Đình Hà Vỹ trải qua nhiều lần trùng tu, mở rộng, lớn nhất là vào các năm 1520, 1744, 1900 và 2000. Kiến trúc hiện nay mang phong cách thời Nguyễn, là một công trình kiến trúc nghệ thuật cổ kính đậm đà bản sắc dân tộc. Di tích hiện lưu giữ nhiều hiện vật giá trị, trong đó có các đạo sắc phong mang niên hiệu sớm nhất là năm Cảnh Hưng (1783). Ngày 21/1/1989, đình được Bộ Văn hóa - Thông tin xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia.
Đình vừa là nơi diễn ra các hoạt động văn hóa cộng đồng của nhân dân địa phương, vừa là địa điểm tổ chức tế lễ, dâng hương các vị thành hoàng và lễ hội truyền thống hằng năm vào dịp đầu xuân, từ ngày 12 đến 30 tháng Giêng. Từ sáng sớm ngày 12 tháng Giêng lễ rước anh linh năm vị thánh từ nghè Quậy sau sang đình Quậy đã diễn ra trong không khí sôi nổi. Đi đầu đám rước là các ông phục trang theo nghề người đi câu, đánh cá, tạo sức hấp dẫn cho người xem hội. Theo sau là các đội múa nam, nữ với trang phục truyền thống cuốn hút, nam mặc áo nâu quần bó chít ống chân, nữ duyên dáng trong tà áo tứ thân, váy đen. Tất cả đều mang thắt lưng nhiều màu sắc rực rỡ xanh đỏ, hoa hiên, hoa đào… tạo khung cảnh tưng bừng, rộn rã đưa đoàn người nhún nhảy bước theo tiếng nhạc của phường bát âm và nhịp trống hội. Hình ảnh được mong chờ nhất trong đám rước là hương án và năm ngai thờ trên cỗ kiệu bát cống sơn son thếp vàng uy nghi. Cuộc rước bắt đầu từ tinh mơ nhưng phải hơn mười giờ mới hạ kiệu hoàn cung và thực hành lễ tế. Trong lễ hội còn diễn ra nhiều trò chơi dân gian như chọi gà, đấu cờ người, bịt mắt bắt dê, đấu vật, thi dệt cửi, nấu ăn, và thi cấy ngoài đồng... Các đội nam nữ trong làng còn tham gia hát giao duyên đến thâu đêm suốt sáng.
Gắn liền với lễ hội là nhiều tập tục kiêng kỵ mang tính quy ước cộng đồng, mà đến nay nhiều tục vẫn còn duy trì. Trước đây, phụ nữ không được đi qua cửa đình. Ngày nay, đường đi đã được mở tách, việc đi lại bình thường, tuy nhiên vẫn yêu cầu ăn mặc chỉnh tề (váy hoặc quần dài) khi vào đình.
Người trong làng nếu có tang phải chờ qua 49 ngày mới được vào đình. Cụ ông từ 90 tuổi trở lên khi tham gia nghi lễ phải mặc áo vàng, quần đỏ, đội khăn xếp theo quy định của làng.
Lễ vật dâng cúng đình phải chuẩn bị chu tất gồm: xôi, gà, hoa quả, sắp lễ theo nguyên tắc “trên chay dưới mặn”, bắt buộc có rượu trắng.
Một trong những quy định đặc biệt là việc chọn thủ điện – người trông coi đình trong năm. Thủ điện phải đúng 61 tuổi, khỏe mạnh, có năng lực giao tiếp, xởi lởi, gần gũi, nhà không vướng tang chế, gia đình còn đủ ông bà, con cái “đủ nếp đủ tẻ”. Người được chọn chỉ đảm nhiệm một năm, sau đó chuyển giao cho người khác đủ điều kiện tương tự. Việc tuyển chọn diễn ra vào ngày 25 tháng Chạp hằng năm. Sau này có nhiều cải tiến nhưng làng vẫn giữ nguyên tắc chọn ông thủ điện có các tiêu chuẩn trên.
Ngoài thủ điện, làng còn chọn 10 người đàn ông vào vai quan đám (8 ông chính, 2 ông dự bị) phục vụ các nghi lễ trong ngày chính hội (12 tháng Giêng) và suốt 5 ngày hội. Các ông quan đám phải đảm bảo tiêu chuẩn: đúng 49 tuổi, có đủ vợ chồng, con cái “đủ nếp đủ tẻ”.
Các quan đám đã được chọn phải giữ kiêng cữ thật cẩn thận. Các ông phải vào ngủ ở đình trước ngày vào hội cho đến khi kết thúc. Riêng thủ điện phải vào ngủ cả năm ở đình, tuyệt đối kiêng chuyện vợ chồng vì nhỡ xảy ra chuyện gì thì bị dân làng đổ hết cho ông thủ điện và phải gánh xui xẻo, bị dân làng xa lánh. Việc kiêng kỵ này đến bây giờ lớp trẻ vẫn giữ nếp. Người làng còn tránh không đặt tên trùng với tên các vị thánh ngoài đình: Đức Tam Giang, Đức Thủy Hải, Đức Đăng Giang, Đức Khổng Chúng, Đức Đông Hải Đoàn.
Lễ hội đình Hà Vỹ là một trong hàng nghìn lễ hội truyền thống của vùng đồng bằng Bắc bộ, song mang dấu ấn riêng biệt với những kiêng kỵ chặt chẽ, phản ánh tính cộng đồng, tính thiêng trong không gian văn hóa làng. Những nét văn hóa này góp phần làm phong phú thêm kho tàng lễ hội dân gian, một di sản quý báu của dân tộc./.