Nữ liệt sĩ, chiến sĩ biệt động người làng Đông Ngạc
Sinh ra trong gia đình giàu truyền thống yêu nước tại làng Đông Ngạc (nay thuộc quận Bắc Từ Liêm, Hà Nội), bà Phạm Thị Chinh (tức Phạm Thị Phan Chính) là một trong những nữ chiến sĩ biệt động đầu tiên hoạt động trong nội thành Sài Gòn. Cuộc đời bà là hành trình cống hiến âm thầm nhưng vô cùng quả cảm cho cách mạng, kết tinh những phẩm chất cao đẹp của người phụ nữ Việt Nam trong kháng chiến.
Bà Phạm Thị Chinh (tên khác: Phạm Thị Phan Chính) sinh năm 1930, là con cụ Phạm Văn Ty (tức Phạm Tứ Kỳ) và cụ Nguyễn Thị Khoa (hiệu Diệu Hồng), quê gốc làng Đông Ngạc, sau chuyển cư sang làng Xuân Đỉnh, cùng thuộc huyện Từ Liêm, Hà Nội. Gia đình bà Chinh thuộc hai dòng họ lớn Phạm và Nguyễn ở làng Đông Ngạc nổi tiếng khoa bảng. Cha bà là thợ thủ công giỏi tay nghề, còn mẹ buôn bán vải, có sạp lớn tại chợ Bưởi, tham gia cách mạng từ năm 1945, từng nuôi giấu bộ đội, bảo vệ cơ sở cách mạng và được tặng thưởng Huân chương Kháng chiến hạng Nhì.
Khi học đến lớp 7, bà Phạm Thị Chinh được cha mẹ gửi vào Nam học nghề kim hoàn với hai người cậu ruột: Phạm Quang Thuận, chủ tiệm vàng Phú Xuân, và Phạm Quang Bằng, chủ tiệm vàng Vĩnh Xuân – hai tiệm vàng lớn bậc nhất Sài Gòn thời bấy giờ. Sau vài năm học nghề, do chị cả lập gia đình, bà được đưa trở lại Hà Nội để phụ mẹ buôn bán tại sạp vải sợi ở chợ Bưởi.
Những năm 1946 - 1948, hưởng ứng lời kêu gọi Toàn quốc kháng chiến, bà Chinh vừa kinh doanh, vừa tham gia hoạt động giao liên, công khai hoạt động trong nội thành Hà Nội. Đầu năm 1949, khi nhận nhiệm vụ đến lấy tài liệu tại số 71 phố Nguyễn Sinh Từ (nay là Nguyễn Khuyến), bà bị mật thám phục kích bắt giữ. Dù người anh rể - ông Nguyễn Xuân Thái, cầu thủ Câu lạc bộ Thăng Long đã tìm cách cảnh báo nhưng không kịp. Bị giam tại bốt Liễu Giai, phải đối mặt tra tấn và dụ dỗ nhưng bà Chinh vẫn giữ vững khí tiết, không khai báo, khiến địch không có chứng cứ kết tội. Mẹ bà, với tiềm lực tài chính và các mối quan hệ xã hội đã tìm cách chuộc bà ra. Sau khi được thả, bà lập tức nối lại liên lạc, tiếp tục hoạt động cách mạng.
Đến năm 1953, do yêu cầu của tổ chức, bà Chinh cùng một số đồng chí khác được phân công vào gây dựng phong trào ở nội đô Sài Gòn, dưới vỏ bọc là thợ kim hoàn của tiệm vàng Vĩnh Xuân rồi làm thư ký cho tiệm vàng Phú Xuân. Một thời gian sau bà mở sạp buôn bán vải ở chợ Tân Định để dễ bề hoạt động và là một trong những chiến sĩ của biệt động Sài Gòn hoạt động trong nội thành giai đoạn đầu tiên.
Thời điểm đó, ông Trần Văn Lai (1920 - 2002), quê làng Đông Trì (nay thuộc xã Vũ Đông, TP. Thái Bình) được tổ chức bố trí hoạt động trong vai trò cán bộ xây dựng cơ sở nghiệp đoàn quần chúng lao động nhằm bảo vệ Hiệp định Genève 1954. Ông là một chiến sĩ biệt động nổi tiếng, trực tiếp tham gia xây dựng nghiệp đoàn công nhân thợ nệm tại Sài Gòn - Gia Định. Trong quá trình hoạt động, ông Lai gặp bà Phạm Thị Chinh - người đồng chí cùng chiến tuyến. Tình yêu nảy nở từ sự gắn bó trong lý tưởng và nhiệm vụ cách mạng. Để phục vụ công tác, ông Trần Văn Lai “nhập vai” thành Nguyễn Văn Đại, một “ông chủ thầu khoán” danh tiếng. “Vỏ bọc” của ông được tổ chức xây dựng kỹ lưỡng: có “bảo bối” là tấm bằng của Quốc trưởng Xi ha núc tặng vì tài hoa trang trí nội thất tại Hoàng cung của vua Miên, lại có dòng dõi xuất thân là cháu vợ quan Án sát Phạm Gia Nùng. Dưới danh nghĩa ấy, ông đến xin cầu hôn bà Chinh - cháu của chủ tiệm vàng Phú Xuân, một trong những thương gia có thế lực ở Sài Gòn. Sau khi thành gia thất, hai người sống trong căn biệt thự liền kề tại số 6 và số 8 đường Tự Đức (nay là đường Nguyễn Thị Huỳnh, quận Phú Nhuận, TP.HCM). Dưới vỏ bọc ông Mai Hồng Quế - chủ thầu khoán, ông Lai hoạt động hợp pháp, còn bà Chinh buôn bán vải tại chợ Tân Định. Cả hai hỗ trợ nhau trong nhiều nhiệm vụ cách mạng được giao.
Đầu năm 1962, do nhu cầu chiến lược cần phát động mạnh phong trào vũ trang đánh địch ngay trong lòng địch, ông Trần Văn Lai được chuyển sang đơn vị 159 Biệt động thuộc Quân khu Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định. Bằng sự đạo diễn, diễn xuất tài ba của bà Chinh và ông Lai, hai người đã tận dụng khai thác được thế mạnh về vị thế trong các mối quan hệ giao dịch của ông chủ tiệm vàng để “nhà thầu khoán” trúng thầu vào làm trang trí nội thất cho Dinh Độc Lập, nổi tiếng với cái tên giao dịch là Mai Hồng Quế. Từ “vai” một ông chủ thầu khoán có thẻ của Phủ Đầu Rồng cấp, Mai Hồng Quế đã mở rộng quan hệ giao dịch với một tổ chức viện trợ của Mỹ là USOM. Tên tuổi của ông gắn liền với biệt danh “Thầy Năm U.Som” - cách gọi tôn kính của đồng đội, giới thương nhân và cả các chính khách Sài Gòn thời đó.
Cuối năm 1962, lãnh đạo lực lượng Biệt động Sài Gòn chỉ đạo xây dựng một số hầm chứa vũ khí chiến lược ngay trong nội thành. Ông Trần Văn Lai và bà Phạm Thị Chinh là hai trong số cán bộ được giao nhiệm vụ đào hầm tại chỗ, với đầy đủ điều kiện bảo đảm yêu cầu tuyệt mật và sử dụng lâu dài. Ngoài hai cơ sở chính tại số 6 và số 8 đường Tự Đức, vợ chồng ông còn gây dựng nhiều cơ sở hợp pháp khác vừa để kinh doanh lấy tiền chuyển ra căn cứ, vừa làm nơi đón tiếp cán bộ, giao nhiệm vụ và trao đổi tài liệu, tiền bạc. Tiêu biểu trong số đó là xưởng nệm 304 trên đường Võ Văn Tần và quán cơm tấm 113 trên đường Đặng Dung.
Cuối năm 1963, trước sức ép của dư luận, chính quyền Sài Gòn buộc phải “phóng thích” một số tù chính trị cách mạng với điều kiện phải có người ở Sài Gòn đứng ra bảo lãnh. Nhận nhiệm vụ từ tổ chức, vợ chồng ông Trần Văn Lai và bà Phạm Thị Chinh đã trực tiếp lo liệu thủ tục bảo lãnh, đón và bảo vệ hai cán bộ cao cấp đang bị giam tại nhà tù Côn Đảo là Phan Trọng Bình và Phạm Quốc Sắc. Để che mắt địch, trong đơn bảo lãnh, bà Chinh đã khai theo lời mẹ dặn rằng ông Phạm Quốc Sắc là chú, còn ông Phan Trọng Bình là cậu. Sau một thời gian ngắn, ông Lai được giao nhiệm vụ đưa hai cán bộ này ra khu căn cứ an toàn.
Ông Phạm Quốc Sắc sinh năm 1918 tại làng Phương Trạch (nay thuộc xã Phương Công, huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình). Ông Phan Trọng Bình, còn gọi là Vũ Văn Mậu, sinh năm 1923 tại làng Đại Yên, huyện Đan Phượng (nay thuộc thành phố Hà Nội). Cả hai đều là những chiến sĩ cách mạng kiên trung, từng hoạt động tích cực trong phong trào đấu tranh tại nhà tù Côn Đảo.
Vì là người đứng đơn bảo lãnh cho hai cán bộ cách mạng Phạm Quốc Sắc và Phan Trọng Bình - hai trong số “năm ngôi sao sáng Côn Đảo” nên bà Phạm Thị Chinh nhanh chóng trở thành mục tiêu truy xét khi chính quyền Sài Gòn phát hiện cả hai ông mất tích. Bà bị bắt giam ngay sau đó. Trong thời gian bị giam giữ, bà Chinh liên tục bị tra tấn dã man. Tuy nhiên, trước sự kiên trung và im lặng tuyệt đối của bà, địch không thể khai thác được bất cứ thông tin nào và buộc phải trả tự do. Khi được tha tù, sức khỏe bà Chinh bị suy kiệt do những đòn tra tấn, lại mắc thêm bệnh lao phổi và nhiều sự tổn thương nặng nề khác trên thân thể. Ông Lai đã tận tình chăm sóc, chạy chữa nhưng đến ngày 30/10/1964 bà đã qua đời.
Người thân và những người quen biết gia đình ông Trần Văn Lai thường kể, bà Phạm Thị Chinh thuở sinh thời nổi tiếng không chỉ bởi nhan sắc mà còn bởi đức hạnh, nết na, công - dung - ngôn - hạnh vẹn toàn. Sau khi bà mất, ông Lai kết duyên với bà Đặng Thị Thiệp (tức Đặng Thị Tuyết Mai) cũng là một phụ nữ đôn hậu, can trường. Trong những năm 1966 - 1968, bà Thiệp cùng chồng trực tiếp tham gia đào hầm, vận chuyển và tập kết vũ khí, đưa đón, bảo vệ các đồng chí lãnh đạo, đối mặt với muôn vàn hiểm nguy. Bà thường kể: “Các con tôi luôn nặng lòng với má Chinh. Má Chinh linh lắm. Nếu trong nhà sắp có việc gì chẳng lành, má đều báo mộng trước”. Sau ngày giải phóng, hài cốt bà Phạm Thị Chinh được đưa về an táng tại nghĩa trang thành phố. Tấm bia mộ của bà khắc nguyên vẹn bài thơ tiễn biệt do chính ông Trần Văn Lai viết sau khi bà qua đời đã được lưu giữ, trưng bày tại bảo tàng như một biểu tượng thiêng liêng về người phụ nữ kiên trung trong lòng địch.
Trải qua nhiều thời gian hoạt động và nhiều lần bị địch bắt giam, tra tấn, ông Trần Văn Lai qua đời năm 2002. Vinh danh tinh thần bất khuất, quả cảm, hy sinh xương máu cùng những cống hiến nhiều tài sản, vật chất cho cách mạng, năm 2015, Đảng và Nhà nước đã truy tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân cho đồng chí Trần Văn Lai. Tên ông cũng được chọn để đặt cho con phố thuộc phường Mỹ Đình 1, quận Nam Từ Liêm (vùng đất vốn thuộc huyện Từ Liêm, quê bà Phạm Thị Chinh khi xưa).
Thuở bình sinh, do Bắc - Nam còn bị cắt chia nên bà Chinh chưa một lần được đến quê chồng. Những năm gần đây, di ảnh của bà đã được bà Thiệp cùng con cháu đưa về thờ cúng gia tiên nhà chồng ở Thái Bình. Ngôi nhà của gia đình bà Chinh ở làng Đông Ngạc cũng được bà Thiệp cùng con cháu mua lại để chăm nom, thờ phụng./.