Rộn rã chèo xuân

Như bao miền quê của vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng, nghệ thuật chèo đã từng “vang bóng” trong đời sống của người dân đất Thăng Long xưa. Trong cuốn “Bách khoa thư Hà Nội” (phần Nghệ thuật, NXB Thời đại, 2020) các nhà nghiên cứu đã nhận định, từ nửa sau thế kỷ XV, chèo cung đình trở về với các hội làng cùng sự bao bọc của người nông dân và phát triển mạnh mẽ bằng nghệ thuật trò nhại kết hợp với ứng diễn. Với sự chồng lớp đan xen của nhiều loại hình ca múa dân gian, chèo đã nhanh chóng trở thành một hình thức sinh hoạt tinh thần phổ biến được yêu thích trong xã hội, đặc biệt là chèo sân đình. Các phường chèo bắt đầu hình thành, hằng năm vào hai kỳ xuân thu, họ nhóm họp lại, đi xin đám ở các hội làng.

Nhà nghiên cứu dân gian Trần Việt Ngữ sinh thời đã nghiên cứu rất sâu về nghệ thuật chèo. Trong bài viết về chiếu chèo xuân, ông cho hay: Phường chèo, hội chèo ngày trước chỉ gồm mươi lăm người, rất hiếm nữ giới, thường do ông Trùm trông coi mọi việc, có bác Thơ chuyên giữ việc bỏ vai, đặt câu (khi cần), giúp nghệ nhân đóng các loại vai Sinh, Đào, Lão, Mụ, Hề… cho tốt cùng bốn nhạc công làm dàn nhạc. Mỗi năm xuân thu nhị kỳ, ông Trùm triệu tập mọi người gồng gánh kéo nhau đến các đám giấm sẵn từ Một, Chạp. Tích trò do ông Trùm hoặc bác Thơ giữ, còn mọi người đã thuộc làu, đến đám, tùy tình hình hoặc yêu cầu của địa phương, bác Thơ đặt thêm câu cho vai nào đó, thì chỉ vai ấy phải học. Cái khó làm nên sự linh hoạt và hấp dẫn của các tích diễn là mỗi vai được bác Thơ rỉ tai, ông Trùm nhắc nhớ, ra diễn sao cho trúng vào thích thú thưởng ngoạn của địa phương. Nơi thích nghe hát thì thêm bài, thêm điệu. Nơi thích xem diễu thì vai hề phải gia cường những câu “ngoài tích” có ý nghĩa sát đúng với tình hình ở địa bàn…

Về chiếu chèo sân đình, tác giả Trần Việt Ngữ miêu tả chi tiết: “Thường thềm đinh cửa giữa được phường chọn làm sân khấu, trải sẵn đôi chiếu đậu, với bức màn đỏ nâu bạc treo ngăn che làm buồng trò. Sát hiện đình treo hai đĩa đèn dầu to ngọn, có nơi là đèn bão soi sáng. Dàn nhạc chính cốt là bộ gõ chia nhau ngồi hai bên mép chiếu. Bà con dân xã ngồi kín ba mặt chiếu diễn, nhìn rõ mặt các nghệ nhân. Trước sân khấu kê nghiêng sẵn một cái trống, với ghế tựa dành cho vị cầm trịch. Người cầm trịch phải biết nhiều tích, thuộc nhiều điệu, thông thạo cung cách thưởng thức nghệ thuật cổ mới có thể tránh khỏi nhầm lẫn khi đánh trống khen chê nghệ nhân. Gặp đoạn trò xem sướng mắt, nghe ngọt tai thì đánh tiếng “thùng” thướng; đoạn nào diễn sai thì đánh một hồi “cắc” bắt ngừng diễn để làng “bắt bẻ”. Mỗi tiếng “thùng” thướng của vị cầm trích đã có ngay một chú bé gắn một thẻ tre nhuộm đỏ vào ống trẻ hay chậu thau đặt cạnh chiếu diễn. Giá mỗi thẻ do làng quy định với Trùm hường từ trước, sau đêm diễn, cứ đếm số thẻ xin tiền dân làng”.

Thời Lê mạt, nghệ thuật chèo đã phát triển mạnh ở bốn trấn xung quanh kinh đô, đó là: chiếng chèo Đông, chiếng chèo Đoài, chiếng chèo Nam (Sơn Nam), chiếng chèo Kinh Bắc. Mỗi chiếng chèo có một phong cách riêng. Trong những ngày lễ tiết hội hè, phường chèo ở các chiếng kéo nhau về kinh đô xin đám. Đông phường hát đến nỗi trong một đám các phường phải kế tiếp nhau diễn suốt đêm ngày. Sang thế kỉ XIX, ngoài hình thức diễn thi ăn giải ở các “đám” lớn, các phường chèo tứ chiếng còn quy ước hằng năm hội tụ với nhau ở Trại Hàng Hoa (vùng đất Thập Tam Trại nay thuộc quận Ba Đình) để thi giọng hát. Những cuộc hội tụ đó đã giúp cho các phường chèo trao đổi, học tập lẫn nhau nghề nghiệp và tạo nên một lớp nghệ nhân “tứ chiếng”, có nghề nghiệp vững vàng, có thể diễn trò với bất cứ chiếng chèo nào. Rạp chèo đầu tiên được xây dựng ở ngõ Sầm Công, tiếp đó là rạp Sán Nhiên Đài cũng đã từng rộn rã với những tích chèo. Cải lương hí viện lừng danh ở đất Hà Nội vào những năm 1924-1930 là nhờ đã hội tụ được những nghệ nhân chèo “tứ chiếng” tài giỏi như kép Thịnh, kép Phẩm, Cả Xuyến, đào Lan, đào Tửu,...

Sau thời điểm Thủ đô giải phóng, với một lực lượng hùng hậu, bao gồm lớp nghệ nhân bậc thầy và thế hệ kế cận xuất sắc, chèo dần phục hồi và phát triển mạnh, mà minh chứng rõ nhất là sự ra đời và phát triển của đoàn chèo Kim Lan, đoàn chèo Lạc Việt, sau là Nhà hát Chèo Hà Nội. Bên cạnh những vở chèo cổ ghi dấu ấn trong lòng công chúng như “Quan Âm Thị Kính”, “Lưu Bình Dương Lễ”, “Xúy Vân” là những vở chèo đề tài hiện đại.

NSND Thanh Trầm - nguyên Chủ tịch Hội Sân khấu Hà Nội chia sẻ, so với các loại hình diễn xướng dân gian khác, chèo là một loại hình sân khấu kịch hát đậm đà tính dân tộc với sự kết hợp của các yếu tố hát, múa, nhạc, kịch vô cùng độc đáo. Đặc biệt, trong các lễ hội làng vào mùa xuân ở khắp vùng đồng bằng Bắc bộ không thể thiếu được loại hình này. Những điệu chèo “vỡ nước”, “du xuân” đã trở thành đặc sản không thể thiếu được trong những chiếu chèo xuân.

Là người đã nhiều năm gắn bó với nghệ thuật chèo, NSND Đoàn Thanh Bình cũng không khỏi bồi hồi khi nhắc đến kỷ niệm với chiếu chèo xuân năm xưa. “Giêng Hai, làng vào hội, các nghệ sĩ cũng bận rộn và nao nức khi được mang những làn điệu những tích chèo về với các làng quê. Ở những vùng quê ngoại thành Hà Nội như Đông Anh, Gia Lâm, Hoài Đức…, gần như năm nào họ cũng mời các đoàn chèo trung ương và Hà Nội về diễn. “Trước khi diễn diễn chèo, còn có cả hát giá đồng, quan họ. Xưa, người dân mê chèo lắm, có khi vở diễn đã khép lại mà công chúng vẫn chẳng muốn về, vậy nên mới có chuyện nới thêm lời, thêm trò trong vở diễn”, NSND Đoàn Thanh Bình bộc bạch.

Trải qua không ít những thăng trầm, nghệ thuật chèo vẫn hiện diện trong đời sống tinh thần của người dân Thủ đô. Dẫu hôm nay, nhịp sống đã đổi thay, hối hả hơn nhưng mỗi dịp Tết đến xuân về, những thanh âm của các vở diễn, làn điệu thân thuộc của chèo vẫn còn vang vọng. NSND Thu Huyền - Phó Giám đốc phụ trách Nhà hát chèo Hà Nội chia sẻ, năm nào cũng vậy khi đất trời chuẩn bị giao hòa cũng là lúc nghệ sĩ tỏa về các điểm sân khấu hát mừng xuân sang.

Đón xuân Ất Tỵ 2025, đêm 30 Tết, các nghệ sĩ Nhà hát Chèo Hà Nội sẽ biểu diễn tại công viên Cầu Giấy trong chương trình “Chào xuân mới” và tại đền Ngọc Sơn lúc 22 giờ với các trích đoạn chèo và múa hát dân gian. Từ mùng 1 đến mùng 5 Tết, Văn Miếu - Quốc Tử Giám tiếp tục là điểm hẹn với chương trình hát múa chèo và dân ca. Riêng với thị trấn huyện Đông Anh, nhà hát có hẹn trong chương trình nghệ thuật “Mừng Đảng, mừng xuân” lúc 20 giờ mùng 5 Tết. Và sau đó suốt tháng Giêng, tháng Hai, nhà hát bận tíu tít trong những chuyến về biểu diễn mừng hội làng không chỉ ở Hà Nội mà cả các tỉnh lân cận. “Nghệ sĩ chèo thường đón xuân trên khắp nẻo đường cùng tiếng hát ngàn năm của cha ông. Gạt đi nỗi nhớ nhà và ước mong sum vầy cùng gia đình trong ngày Tết, chúng tôi hạnh phúc với sứ mệnh vô cùng cao cả và thiêng liêng - sứ mệnh gìn giữ, phát huy di sản nghệ thuật truyền thống đến thế hệ trẻ hôm nay”, NSND Thu Huyền bày tỏ.

Vừa phục dựng thành công một số vở chèo cổ như “Trương Viên”, “Lưu Bình - Dương Lễ”, trước thềm năm mới 2025, NSND Trần Quốc Chiêm, Chủ tịch Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Hà Nội lại tiếp tục dàn dựng các tiểu phẩm “Tứ đại đồng đường” và “Mưu cao Thị Hến” trong “Chùm hài chèo - Khúc hát dân ca” đón xuân của Nhà hát Chèo Hà Nội. “Còn gì thú vị hơn khi được du xuân trong di sản nghệ thuật chèo của cha ông. “Trương Viên”, “Lưu Bình - Dương Lễ” sẽ đem đến những mẫu mực của chèo cổ từ kịch bản đến vai diễn, làn điệu… Các tiểu phẩm vừa trẻ trung, hiện đại mà vẫn đậm chất truyền thống sẽ góp thêm tiếng cười vui tươi mà sâu lắng”, NSND Trần Quốc Chiêm chia sẻ.

Cũng rộn rã trẩy hội xuân Ất Tỵ, Nhà hát Chèo Việt Nam có hàng loạt vở diễn như “Quan âm Thị Kính”, “Từ Thức”, “Nàng Thiệt Thê”, “Dây tràng hạt diệu kỳ”, “Chuyện công chúa triều Trần”, “Bắc Lệ đền thiêng”, “Chuyện làng Đình”… và các chương trình như “Điệu chèo xuân”, “Tâm sự quê”, “Vọng khúc văn ca”, các trích đoạn và ca hát dân ca… Ngoài điểm rạp Kim Mã, nghệ sĩ nhà hát sẽ tỏa đến các lễ hội, điểm diễn ở Hà Nội và các tỉnh phía Bắc không chỉ trong những ngày Tết cổ truyền mà suốt cả mùa xuân.

NSND Lê Tuấn Cường, Phó Giám đốc phụ trách Nhà hát Chèo Việt Nam chia sẻ: “Dù rất bận rộn, thậm chí vắng nhà cả Tết nhưng chúng tôi đều hào hứng trẩy hội. Cũng bởi, với nghệ sĩ không gì vui bằng được làm nghề, được cháy hết mình trong từng câu hát, vai diễn để góp phần đưa dòng chảy tinh hoa văn hóa truyền thống của dân tộc đi vào đời sống và trường tồn”./.

Hồng Đặng