Mùa xuân và tục khai bút của người Việt

Sử sách ghi lại, các học trò của thầy giáo Chu Văn An đến thăm thầy, lúc ra về thường được thầy tự tay viết tặng một chữ mang ý nghĩa nhắn gửi về lẽ sống cho từng người. Ai nhận được chữ cũng đều cảm thấy hết sức may mắn và trân trọng. Cũng từ đó về sau, tục khai bút được lưu truyền, không những biểu trưng cho sự hiếu học mà còn thể hiện truyền thống tôn sư trọng đạo, sự thành kính của học trò đối với người thầy. Tục khai bút thường được thực hành vào sau thời khắc giao thừa, thời khắc đầu tiên của năm mới với tâm thức “Tân Xuân khai bút bút sinh hoa/ Bút tòng phụ tử, bút nhập văn tường, bút quán Ngũ kinh”.Tục khai bút cũng được đề cập đến trong các sách về phong tục tập quán nói chung của Việt Nam.

Nhà văn Toan Ánh trong “Nếp cũ - Con người Việt Nam” (NXB Trẻ, 2012, tr.140) đã viết về tục này như sau: “Nhà văn, nhà thơ thường có lệ khai bút đầu năm vào ngày Nguyên đán. Các văn nhân, thi sĩ sẵn sàng son mực bút nghiên giấy tờ, đốt bình trầm trước án thư kén giờ hoàng đạo khai bút viết văn làm thơ. Thơ làm xong, gặp có khách đến nhà hoặc khi đến bạn hữu chúc Tết, người nọ đọc cho người kia nghe rồi cùng ngâm vịnh”.

Quảng Tuệ ghi chép trong “Một số phong tục nghi lễ dân gian truyền thống Việt Nam” (NXB Văn hóa dân tộc, 2004, tr.52) rằng: “Xưa các nhà Nho, những người đang học hành có tục khai bút đầu xuân, vào dịp Tết Nguyên đán. Để khai bút, họ chọn ngày đẹp và giờ hoàng đạo. Lúc khai bút có thể làm một bài thơ vui hoặc có nội dung thanh cao. Cũng có khi khai bút chỉ viết những chữ chỉ niềm vui, điều tốt. Khi khách đến thăm nhà hoặc đi thăm ai đó, họ mang theo bài thơ đã làm đọc cho mọi người nghe rồi bình. Nghe nói, việc khai bút vào những ngày Cát đầu năm như vậy thì việc bút nghiên, học hành, nghiên cứu trong năm nhiều thuận lợi. Tục này còn truyền đến ngày nay đối với học sinh, trí thức, họ chọn những ngày Cát đầu năm mang việc ra viết hoặc làm bài đối với học sinh, sinh viên”.

Sách “Lễ tục hàng năm và phong tục thờ cúng của người Việt” (NXB Văn hóa Thông tin, 2005, tr.33) có ghi như sau: “Khai bút là năm mới cầm bút viết lần đầu. Thông thường, ngày xưa những người hay viết như các ông đồ, các nhà Nho và những người làm việc quan, đều coi việc khai bút là hệ trọng. Hiện nay, việc khai bút được nhà nước tổ chức thành nghi lễ khai bút trong đêm giao thừa cùng một số nghi lễ khác. Những người cầm bút đầu xuân là những nhà Nho có học vấn uyên thâm và là những người đức độ được kính trọng. Vào giờ khắc ấy những học trò cùng nhau chọn giờ để khai bút cầu mong học hành tấn tới, đỗ đạt cao”.

Sách “100 điều nên biết về phong tục Việt Nam của Tân Việt” (NXB. Văn hóa dân tộc, 1993, tr.139) trong mục “Ngày Tết có những phong tục gì?”, tác giả đã có ghi chép rất thú vị về câu chuyện khai bút:“Tôi nhớ lại thuở còn thơ ấu, năm đầu tiên đi học chữ Hán, ngay từ sáng 30 Tết, bố tôi mua sắm mấy tờ giấy hồng điều. Một đôi câu đối được viết để trang hoàng bàn thờ, còn để dành lại hai tờ giấy có kẻ dòng sẵn, một dành cho bố, một dành cho con khai bút. Bố tôi viết sẵn cho tôi bảy chữ “Minh niên khai bút, bút khai hoa”, bảo tôi học thuộc lòng, nắn nót luyện cho chữ thật tinh, thật đẹp, xong cụ thu lại bắt viết trầm không sót nét nào. Cúng giao thừa xong, tôi được cùng gia đình phá cỗ, nhận tiền mừng tuổi. Đúng giờ định sẵn, hai bố con bắt đầu cầm bút. Chỉ có bảy chữ, tôi nắn nót mãi chưa xong, bố tôi đã làm xong bài thơ Đường. Khi hai bố con viết xong, bố dán cả hai tờ vào chỗ trang trọng nhất trong phòng khách. Sáng mồng một, các chú tôi sang nhà cúng lễ, giả vờ không biết, cứ tấm tắc không biết ai viết mà chữ đẹp thế. Tôi hí hửng mở cờ trong bụng, nhưng chú lại vừa đọc vừa ngâm nga “Minh niên khai bút, bút mèo quào”...”.

Vài chục năm trở lại đây, tục khai bút đã được thực hành dưới nhiều hình thức khác nhau và trở thành một nét đẹp văn hóa rất độc đáo của Việt Nam. Bởi đối với người Việt, cây bút là một công cụ gắn bó với đời sống trí tuệ và tâm hồn, trở thành một biểu tượng thiêng liêng trong đời sống. Khai bút là khai chữ, khai tâm, khai trí, khai nghề, khai nghiệp… Do đó, khai bút không chỉ có những người gắn với nghiệp cầm bút thì mới khai bút mà bất kỳ ai cũng có thể thực hiện nghi thức này để thể hiện tâm tư, bày tỏ ước muốn, nguyện vọng trong năm mới hay tự nhắc nhở bản thân hướng đến những điều tốt đẹp để phấn đấu.

Ngày nay, với sự bùng nổ của internet và sự phát triển của các trang báo mạng, thông tin về tục khai bút cũng được đề cập nhiều hơn. Có trang đăng tải các bài viết nói về tục này trong truyền thống; có trang đưa tin về thủ tục tổ chức tục này hoặc đưa ra các gợi ý để có thể khai bút đầu xuân thêm ý nghĩa… Chính vì vậy, mỗi khi Tết đến, xuân về, tục khai bút lại được triển khai nhiều hơn dưới nhiều hình thức, phương tiện khác nhau. Lứa tuổi học trò ngày nay thực hành khai bút không chỉ trên giấy vở mà còn có rất nhiều sáng tạo độc đáo, chẳng hạn như sử các ứng dụng công nghệ để vào các trang mạng xã hội như zalo, facebook, instagram… rồi viết các dòng trạng thái, tạo thiệp để chia sẻ cảm xúc và tặng nhau những lời chúc tốt đẹp trước thềm năm mới. Nhiều bạn trẻ cũng sử dụng các phần mềm lập trình để tạo ra những hình ảnh, video clip để “khai bút” dưới sự hỗ trợ của công nghệ hiện đại. Bên cạnh đó, nhiều bạn trẻ còn tham gia khai bút trực tuyến bằng vài bài kiểm tra trắc nghiệm nhỏ trên các trang web học tập để nhận lì xì Tết…

Dù được thực hành với hình thức nào, tục khai bút đầu xuân vẫn là sự phản ánh sâu sắc truyền thống hiếu học của người Việt Nam từ xưa đến nay. Tục khai bút không chỉ là một nét đẹp thuần phong mỹ tục của dân tộc Việt mà còn là một di sản văn hóa tinh thần quý giá cần được nhân rộng ở nhiều địa phương. Qua đó không chỉ thể hiện sự trân trọng đối với các giá trị văn hóa truyền thống mà còn có tác dụng khơi gợi khả năng sáng tạo, cầu thị và sự khai phóng trong tinh thần học tập mới của thế hệ trẻ trong bối cảnh hiện đại hóa, toàn cầu hóa./.

Nam Dương