Chuyện xung quanh những bức tranh của cha tôi - nhà thơ Quang Dũng
Năm 1962, gia đình tôi chuyển từ phố Lý Thường Kiệt về phố Bà Triệu. Nhiều bức vẽ của cha tôi ra đời trên căn nhà gác ấy. Nhà chật, ông trải giấy xuống những khoảng trống của sàn nhà, hoặc dựng tấm gỗ dán trên sân thượng để vẽ. Tranh hoàn thành cũng không có chỗ để treo, hai bức lớn nhất là “Công viên Thống Nhất” và “Cây bàng” được dựng trên nóc lò sưởi, vài tranh nhỏ được buộc dây thép vào khung cửa sổ và số còn lại được cha tôi cuộn bằng giấy báo, dựng trong nhà, nếu có bạn thích là cha tôi tặng luôn hoặc cho mượn.
Tranh quý tặng bạn
Năm 1962, gia đình tôi chuyển từ phố Lý Thường Kiệt về phố Bà Triệu. Nhiều bức vẽ của cha tôi ra đời trên căn nhà gác ấy. Nhà chật, ông trải giấy xuống những khoảng trống của sàn nhà, hoặc dựng tấm gỗ dán trên sân thượng để vẽ. Tranh hoàn thành cũng không có chỗ để treo, hai bức lớn nhất là “Công viên Thống Nhất” và “Cây bàng” được dựng trên nóc lò sưởi, vài tranh nhỏ được buộc dây thép vào khung cửa sổ và số còn lại được cha tôi cuộn bằng giấy báo, dựng trong nhà, nếu có bạn thích là cha tôi tặng luôn hoặc cho mượn.
Bác Nguyễn Ngọc Chương, bạn thân của cha tôi được tặng ba bức tranh nhưng kèm theo một bức thư:
“Anh Ngọc Chương,
Tôi mang 3 bức tranh biếu anh. Ba bức ấy có tên là: “Cây bàng”, “Đường ven làng Tây Hồ” (có cây gạo và xe ngựa), “Vườn Nhật Tân” (có hoa đào vẽ tháng chạp năm 1960). Bức “Cây bàng” tôi rất quý và chắc anh cũng vừa ý. Chỉ xin phép anh tới năm 1985 thì anh lại cho tôi được giữ, chắc lúc đó tôi cũng có một cuộc họp mặt vào quãng 65 tuổi, giống như anh ngày nay. Tôi có tí việc, hôm mồng 6 này không xuống uống chén rượu vui tuổi lên lão của anh kịp. Xin hẹn đến 1985. Quang Dũng
Mồng 3 Tết 1980”
Tranh “Cây bàng” cha tôi đã “đòi” được sau đó vài năm cũng vì mẹ tôi rất nhớ bức tranh này. Bức tranh ấy đã gắn bó trên nóc lò sưởi như một thành viên trong gia đình tôi gần hai mươi năm. Bức “Bến Ngọc” phải đến năm 2011, khi bác Chương mất, tôi được anh Tân, con trai bác “tặng” lại, “Bến Ngọc” và “Vườn đào Nhật Tân” đã có số phận mới khi giờ đây được trưng bày ở Bảo tàng Văn học cùng những bút tích, kỉ vật của cha tôi. Bức tranh “Ông già say”, tay cầm vò rượu, chân chệnh choạng với gương mặt hồng hào, được để ở nhà một thời gian rồi không biết ông đã tặng (hay cho ai mượn và từ bao giờ). Cha tôi còn vẽ năm, sáu bức tranh sơn dầu phong cảnh núi non Chùa Thầy, mấy bức sơn mài vẽ cô gái bên suối, mái nhà trên phố và hoa đào… Người anh trai thứ ba của tôi từng nhiều lần phụ giúp ông ở công đoạn mài tranh. Sau nhiều năm đổi dời, những bức tranh này không biết đã lưu lạc nơi đâu.
Tranh được nhà sưu tầm hỏi mua
Năm 1984, cha tôi bị tai biến nặng sau chuyến vào Lâm Đồng viết bài. Ông trở ra Hà Nội và mất năm 1988 tại nhà riêng. Tài sản cha tôi để lại chỉ còn bó tranh, mấy bức tranh trên tường và ít tài liệu sách, vở.
Vẽ tranh đối với cha tôi được ông xem như công việc thư giãn, nạp thêm năng lượng để vượt qua những khó khăn, chật vật của cơm áo đời thường. Ông vẽ tranh trên mọi chất liệu giấy: từ giấy nháp bài học của con, bìa lịch, bìa vở, giấy báo và sổ tay công tác… Sau khi cha tôi mất được năm năm, biết cha tôi để lại nhiều tranh, trong đó có bức “Cây bàng” đã tham gia triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc, nhà thơ Lữ Giang đã giới thiệu cho một người sưu tầm tranh là chú Trần Văn Lâm, (trong giới sưu tầm thường gọi là Trần Lâm). Quán cafe số 74 phố Tô Hiến Thành của chú Lâm treo tranh của nhiều họa sĩ tên tuổi như Nguyễn Tư Nghiêm, Nguyễn Tiến Chung, Bùi Xuân Phái, Điềm Phùng Thị… Chú Lâm đã hẹn với gia đình tôi ngày qua xem tranh. Những bức tranh màu sắc tươi sáng, gây ấn tượng với nhà sưu tầm. Chú Lâm xem xong ngỏ ý muốn mua tất cả và nói có ý định tự xuất bản một tập thơ, tranh Quang Dũng vì theo chú một nhà thơ - họa sĩ là rất hiếm. Nhưng ba mẹ con tôi sau đó đã từ chối bán tranh và tặng chú hai bức tranh nhỏ làm kỉ niệm. Chú Lâm ngỏ ý tiếc nuối và cũng hiểu giá trị tinh thần mà cha tôi để lại cho gia đình. Hai bức tranh hiện đang được trưng bày tại quán cafe ở 42 Nguyễn Trường Tộ, Hà Nội của gia đình chú Lâm. Trước đó, bức tranh “Mùa gặt” được treo ở lan can gác xép căn phòng đã được cha tôi đem tặng một người Việt kiều Pháp khi về thăm ông lúc đã mang bệnh, bức tranh hiện nay do một người sưu tầm tranh tại Pháp giữ (Thông tin của nhà phê bình Đặng Tiến).
Anh tôi đã mang bó tranh của cha lên nhà anh ở Thái Nguyên để giữ gìn và bảo quản, lúc đó gia đình tôi mỗi người ở một nơi kẻ Nam người Bắc, sau này anh đã giao lại cho tôi giữ cùng tất cả tư liệu còn lại của cha tôi.
Tranh minh họa tác phẩm
Mỗi khi viết xong một truyện kí hay thơ, cha tôi đều tự minh họa cho cuốn sách của mình. “Nhà đồi” (truyện kí), “Đoàn võ trang tuyên truyền biên khu Lào - Việt” (hồi kí), “Mùa quả cọ” (truyện thiếu nhi) là những minh chứng… Hồi kí “Đoàn võ trang tuyên truyền biên khu Lào - Việt” đã được Nhà xuất bản Kim Đồng ấn hành năm 2019 lấy tên là “Đoàn binh Tây Tiến” có rất nhiều minh họa. Khi là hình ảnh người chiến sĩ trên đường hành quân, lúc là một phiên chợ nhộn nhịp những ngày giáp Tết Nguyên Đán, rồi còn cả bức vẽ về một gia đình người dân tộc Mán ở Sài Khao với trang phục hoa văn nhiều màu sắc rất sinh động.
Trong số những minh họa của tập hồi ký này, tôi rất thích những bức vẽ về cảnh đoàn binh trên những chiếc bè vượt sang bên kia bờ sông Mã với dòng nước chảy xiết và đá hộc giữa dòng. Đọc hồi kí và xem những minh họa sinh động còn tươi màu mực dù thời gian đã qua gần 70 năm của ông, thật dễ hình dung về trang phục, tập tục người vùng cao Tây Bắc, nơi đoàn quân Tây Tiến hoạt động trong những năm đầu kháng chiến chống Pháp.
Trong tranh vẽ của cha tôi hiếm khi vắng bóng cây xanh, trong một sổ tay còn lại, ông dự định vẽ một bức tranh sơn dầu về cây chò nâu, ông ghi: “Cây chò nâu, 10m3, chiều cao 22m, giá ước 500đ. Một bức sơn dầu về cây chò nâu dưới bóng có nữ công nhân của lâm trường đeo bi đông nước”, và không thể thiếu phác thảo của bức tranh trong sổ tay.
Nhớ về cha, tôi luôn thấy thật tự hào về ông - một con người tài hoa cả về thi và họa. Đến hôm nay, những bức tranh của ông dù lưu lạc hay thất lạc thì câu chuyện quanh nó mãi là kỉ niệm quý giá của gia đình./.