Từ Hội quán Quảng Đông tới không gian sáng tạo
Người ta xem nơi ấy là ngã ba tiếp xúc giữa 3 nền văn hóa và kiến trúc Việt - Hoa - Pháp, người ta cũng gọi nơi ấy là điểm hẹn văn hóa cất giữ ký ức xôn xao một thời của Phố cổ Hà thành. Trung tâm văn hóa nghệ thuật số 22 Hàng Buồm, nơi mà những người thuộc thế hệ trước ở Hà Nội vẫn quen gọi là Hội quán Quảng Đông, giờ đã trở thành một điểm hẹn văn hóa chuyên chở những ký ức đậm sắc hương Hà Nội, những ký ức ghi dấu ấn giao thoa văn hóa từ khoảng 400 năm trước cho đến ngày hôm nay.
Từ Hội quán Quảng Đông năm 1803…
Thăng trầm thời gian chở theo bao biến động lịch sử đã in dấu lên ngôi nhà số 22 Hàng Buồm ấy để những người hay hoài niệm nhớ thương và cảm nhận: “…Số nhà 22 phố Hàng Buồm như một khúc xoáy, cuốn vào trong đó tất cả những thăng trầm của lịch sử con phố này. Ở đó có tất cả chuyện đời, chuyện phố, có chuyện của hôm nay, của mưa Âu gió Á, của dân Kẻ Chợ, của những Hoa Kiều và của người Hà Nội hôm nay”.
Khởi đầu của chốn này là Hội quán Quảng Đông, được hình thành bởi cộng đồng người Quảng Đông (Trung Quốc) trong quá trình định cư, giao thương buôn bán tại các con phố Hàng Ngang, Hàng Buồm, Hàng Bồ, Lãn Ông (phường Hà Khẩu ngày xưa)... Đây từng là nơi sinh hoạt tín ngưỡng của cộng đồng người gốc Hoa và cũng là điểm giao dịch, thỏa thuận buôn bán… Văn bia “Việt Đông hội quán bi ký” cho biết, Hội quán được các gia đình người Hoa góp tiền xây dựng vào năm Gia Long thứ 2 (1803), nhưng việc xây dựng đã được cộng đồng bàn bạc và nhất trí từ năm 1779. Người ta đã gom góp không dưới 7.000 quan tiền xanh để dựng nên hình hài của chốn sinh hoạt văn hóa tâm linh này.
Hồi đầu thế kỷ XIX, Hội quán có diện tích 408m2; năm Minh Mệnh thứ nhất (1820) và Thiệu Trị thứ 4 (1844), Hội quán được trùng tu và diện mạo hiện nay cơ bản mang dấu ấn của lần trùng tu niên hiệu Thành Thái. Trong “Hồ sơ di tích” mà Ban Quản lý Di tích Phố cổ và hồ Hoàn Kiếm thực hiện năm 2006, tổng diện tích khuôn viên hội quán là 1.670m2. Hội quán còn giữ được cơ bản kiến trúc đặc trưng với mặt bằng hình chữ “Quốc” gồm: Nhà tiền đường, phương đình, trung đường, sân thiên tỉnh, hậu cung cùng lối dạo hai bên hành lang tả - hữu và các bức phù điêu gốm Hoa Mai đắp nổi... Ngoài không gian xây dựng phục vụ cho những sinh hoạt cộng đồng, Hội quán còn có hai gian thờ Quan Công và Thiên Hậu Thánh Mẫu.
Sau năm 1979, trong khoảng gần 40 năm, Hội quán trở thành Trường Mẫu giáo Tuổi thơ, lúc cao điểm nhất có 18 lớp học với 500 trẻ mầm non. Để phù hợp với không gian trường học, các cô giáo đã sử dụng tranh ảnh, đồ dùng trang trí tại các lớp, sử dụng rèm che lại ban thờ, tận dụng không gian nhưng không làm biến đổi về mặt kiến trúc của Hội quán. Nhiều người lớn tuổi từng sống trên phố Hàng Buồm và phố Hàng Giầy bây giờ vẫn còn in đậm trong ký ức về ngôi nhà số 22 bởi họ đã một thời trong vai phụ huynh đưa đón con ở nơi này...
Trải qua thăng trầm thời gian, kiến trúc cổ được tôn tạo từ cuối năm 2018 và hoàn thiện vào cuối năm 2021 để trở thành một trung tâm triển lãm nghệ thuật với tên chính thức: Trung tâm văn hóa nghệ thuật 22 Hàng Buồm. Trầm tư giữa không gian rộng lớn với cách bài trí ấn tượng ở đây, ai nấy đều cảm nhận rõ nét vẻ phiêu du cùng tháng năm của chốn ký ức này khi nó vừa mang nét cổ điển, vừa phảng phất hơi thở hiện đại. Bởi không gian cổ kính ấy hiện giờ đã là một điểm văn hóa du lịch mới của Thủ đô, là địa chỉ của các triển lãm nghệ thuật ấn tượng, các hoạt động cộng đồng, thu hút người đến tham quan, nghe những câu chuyện phố, chuyện đời, chuyện của dân Kẻ Chợ xưa, những người Hoa Kiều dạo nào và những người Hà Nội ngày nay…
… Đến không gian sáng tạo hôm nay
Chẳng phải vì lời giới thiệu hoa mỹ, mà những gì hiện diện trong các không gian trưng bày nơi này đã như lời mời gọi người Hà Nội tìm về ký ức Hà thành một thời. Ở giữa con phố thương mại sầm uất bán buôn, rôm rả khách du lịch, Trung tâm văn hóa nghệ thuật số 22 Hàng Buồm vẫn giữ được nhiều nét kiến trúc cổ kính, kết hợp hài hòa giữa các nền văn hóa Pháp - Việt - Hoa. Bốn dãy nhà có kết cấu hợp thành chữ “Khẩu”, kết hợp với sân thiên tỉnh (giếng trời) ở giữa các khoảng không gian để lưu thông không khí và ánh sáng. Không gian được bố trí thành nhiều tầng, lớp với các gian khác nhau. Lại thêm những bức phù điêu khắc nổi, tỉ mỉ cầu kỳ ở từng chi tiết, chứng tỏ thăng trầm thời gian đã băng qua đây, nhưng không làm phai phôi những dấu ấn gắn với đất và người nơi này.
Giới làm nghệ thuật thực lòng ưu ái không gian hoài cổ trên phố Hàng Buồm này, nên đã mang “Phiêu diêu”, “Ký họa Phố cổ 2021”, “Hà Nội là…”, “Ký ức 22 Hàng Buồm”… đến đây, để thỏa sức vẫy vùng trong các ý tưởng trưng bày mang hơi thở Hà Nội phố. Lễ hội Thiết kế sáng tạo Hà Nội - một sự kiện lớn ở Thủ đô, cũng đã chọn nơi này làm điểm dừng chân của chuỗi trưng bày nghệ thuật đương đại độc đáo khai thác chất liệu từ di sản và lịch sử. Chỉ cần bước qua cánh cổng nhuốm màu thời gian sẽ được đến với một không gian hoàn toàn khác với vẻ cổ kính vốn có của Hội quán. Bởi toàn bộ khu vực trong nhà đều được sử dụng làm không gian trưng bày, triển lãm và tổ chức sự kiện. Không gian trưng bày chính “chiếm lĩnh” khu vực phương đình, trung đình. Những cuộc sắp đặt, hình ảnh, tạo hình được bố trí men theo các bức tường và hai hàng cột của khu vực trung đình. Phía cuối tòa trung đình là một sân khấu dành cho hoạt động biểu diễn/ diễn xướng nghệ thuật và tọa đàm. Còn khu vực thiên tĩnh được dành cho các trưng bày ngoài trời.
Lạ lắm, khi thưởng thức nghệ thuật đương đại theo cách mới mẻ. Lạ lắm, khi các trưng bày được sáng tạo trên các chất liệu dân gian như lụa, hương, chiếu cói, giấy… khiến người ta được sống lại không gian của Hà Nội một thời. Ai đó nói thật đúng: “Nơi đây quả là chốn lý tưởng cho những người nghệ sĩ thỏa sức sáng tạo, thỏa mãn đam mê, nơi những nguồn cảm hứng từ tâm trí có cơ hội được “sống thật” trên giá trưng bày. Các nghệ sĩ đã nhặt nhạnh, đã chắp nối những mảnh vụn của lịch sử để nó lấp lánh một vẻ đẹp tưởng như tình cờ mà đầy ngụ ý, dung dị mà sâu lắng”. Đúng thôi, bởi bản thân câu chuyện về Hà Nội đã đẹp vì rêu phong thời gian và hào hoa con người, lại thêm những tấm lòng người đương thời luôn đặt Hà Nội nơi trái tim mình, nên đồng điệu luôn tìm thấy nhau để rung động và tỏa sáng.
Có thể nói, trải qua một hành trình nhiều thăng trầm, Hội quán Quảng Đông đã thực sự trở thành một không gian sáng tạo đương đại mang đậm giá trị nghệ thuật. Cộng đồng những người làm nghệ thuật đã trở thành cầu nối để nhiều người hiểu hơn về giá trị văn hóa - lịch sử của di sản, còn di sản cũng là “điểm tựa” để các nhóm nghệ thuật thể nghiệm, nghệ thuật đương đại có cơ hội tiếp cận công chúng.
Mỗi con người, cộng đồng đi qua nơi đây đã làm dày thêm ký ức cho ngôi nhà 22 Hàng Buồm, cũng là ký ức một thời của Phố cổ Hà Nội. Dù không phải là tất cả, song nó cũng là một góc biểu trưng và rất điển hình cho sự đổi thay, thích ứng với thời đại của di sản Hà thành./.