“Bác Hana” – những vật vã để vượt lên đau khổ

Ẩn dụ từ tên nhân vật và cũng là nhan đề sách

Bác Hana (tên sách gốc là Hana) của nữ nhà văn người Séc Alena Mornštajnová là cuốn tiểu thuyết được viết dựa trên sự kiện về Holocaust, qua những tài liệu lưu lại và lời kể của những người sống sót sau trại tập trung. Trong lịch sử, Holocaust là cuộc diệt chủng do Đức Quốc xã cùng bè phái tiến hành và gây ra cái chết của khoảng 6 triệu người Do Thái trong những năm 1941 - 1945. Hai nhân vật chính của câu chuyện là Hana và Mira.

Hana là một trong những cái tên được ưa thích nhất dành đặt cho các bé gái ở Séc, đặc biệt vào thế kỷ 20. Trong tiếng Ả Rập, Hana có nghĩa là sung sướng, hạnh phúc. Ở châu Á, trong tiếng Nhật, Hana - Hanako có nghĩa là bông hoa. Theo Kinh Thánh Cựu Ước thì Hana là tên của Thân mẫu Đấng Tiên tri Samuel. Hana trong tiếng Hebrew, mang nghĩa là nhân hậu, cũng còn có nghĩa dịu dàng, dễ thương, đẹp đẽ. Ở Séc, Hana ngoài là cái tên với những nghĩa đẹp như vậy, nhưng đồng thời, trong tiếng Séc, hana còn là một danh từ chỉ sự hổ thẹn, tủi nhục, mất danh dự.

Cuốn sách đề cập tới mối quan hệ gia đình và mối quan hệ giữa các cá nhân trong bối cảnh những sự kiện lịch sử lớn. Một điểm chung của số phận các nhân vật là “cảm giác tội lỗi”. Họ thấy có lỗi khi chỉ có họ sống sót. Họ trở về một thế giới không muốn họ, một thế giới không hiểu họ. Bác Hana trước hết là câu chuyện về một cô gái, người có những kế hoạch và ước mơ bị va đập với thực tế tàn nhẫn phũ phàng. Hana không chỉ là tên của nhân vật chính, mà còn là cảm giác mà nhân vật ấy phải sống cùng. Cô ấy cảm thấy mình tội lỗi, cảm thấy hổ thẹn tủi nhục.

Bác Hana là tác phẩm nằm trong làn sóng văn xuôi Séc viết về đề tài lịch sử, giai đoạn Đại chiến Thế giới II, về chấn thương trong quan hệ chung sống Séc-Đức, về di cư người Đức khỏi vùng biên giới, về những số phận của cá nhân và gia đình qua những sự kiện lịch sử ấy.

Những vật vã để vượt lên nỗi đau

Chia sẻ tại buổi tọa đàm, dịch giả Bình Slavická cho biết, bà đã rất xúc động khi được đọc cuốn sách này lần đầu. Xuyên suốt cuốn sách, câu chuyện mà Alena Mornštajnová mang đến đều dễ dàng cuốn người đọc vào dòng cảm xúc dâng trào. Nhưng ám ảnh nhất là một nỗi đau khôn nguôi lặn sâu bên trong nhân vật Hana. Đó là một người phụ nữ luôn mặc bộ quần áo màu đen, người phụ nữ đã có thời gian dài sống trong trại tập trung. Cho đến khi thoát khỏi trại tập trung và trở về đời sống thường ngày, người phụ nữ ấy không thích có những đụng chạm cơ thể với bất cứ ai. Nhưng, cô ấy phải có trách nhiệm chăm sóc đứa cháu nhỏ mới 9 tuổi vừa bị mồ côi cha mẹ và mất hết người thân. Đứa trẻ đã rất sợ hãi người bác của mình, bởi trang phục và dáng vẻ thường ngày cũng như sự xa lạ của bác. Thế nhưng, chính người bác đó – người phụ nữ vẫn mặc đồ đen, người không thích có bất cứ đụng chạm nào với người khác – cuối cùng đã đưa tay vuốt mái tóc cháu mình như một cách bày tỏ tình yêu thương sâu sắc.

Người phụ nữ ấy đã phải trải qua những điều kinh khủng gì, đến mức cô ấy không muốn và không thích đụng chạm cơ thể với bất cứ ai, kể cả là đứa cháu nhỏ đáng thương của mình? Có nỗi đau nào mà cô ấy đã cố chôn vùi cho nó lặn sâu vào bên trong? Và thực tế, cô ấy đang cố gắng vượt qua những đau khổ, những điều kinh khủng trong quá khứ như thế nào để tiếp tục sống cho hiện tại và tương lai?

“Trước khi viết, Alena Mornštajnová đã dành nhiều thời gian tìm tòi nghiên cứu tài liệu và bên cạnh những thông tin cần tìm, nữ nhà văn đã phát hiện ra nhiều điều khác, khiến bà đã thay đổi cả ý định viết ban đầu… Chiến tranh là một điều kinh khủng, những nỗi đau mà nó để lại chưa bao giờ nguôi, dù nó đã lặn sâu trong ký ức người Séc. Nhưng họ đã có những cách để vượt lên trên nỗi đau, để tiếp tục sống vì những người thân yêu”, dịch giả Bình Slavická nói.

PGS.TS Phạm Xuân Thạch (Trưởng khoa Văn học, trường ĐH Khoa học Xã hội & Nhân văn Hà Nội) nhận định, Séc và Việt Nam là hai đất nước có nhiều nét tương đồng trong những ảnh hưởng nặng nề bởi chiến tranh và chuyển đổi chính trị. Bác Hana được viết rất dung dị, với bút pháp tinh tế, nhẹ nhàng. Tác giả không quá cầu kỳ hay đi theo các thử nghiệm về kỹ thuật văn chương, không theo lối hiện thực huyền ảo như nhiều nhà văn Đức khác. Cuốn sách viết về nạn diệt chủng nhưng không nhắc tới người Đức mà chỉ hướng tới người Séc và người Do Thái, với một góc nhìn đầy phản tư.

“Cuốn sách đặt ra vấn đề: Tại sao người Đức lại trở nên điên loạn như vậy? Khi đó cũng là nơi sản sinh ra nhiều nhà triết học, nhà tư tưởng vĩ đại? Dù viết về nạn diệt chủng nhưng cuốn sách không phân tích người Đức mà tập trung phân tích người Séc và Do Thái. Chính vì người Séc và người Do Thái đã vô cảm trước cái ác, đầu hàng với cái ác (từ câu chuyện của các nhân vật trong truyện). Cái ác đến từ sự ích kỷ, tầm thường của con người. Một kẻ tầm thường vẫn có thể làm điều tốt hoặc điều xấu. Nhà văn là người đã dám mổ xẻ chính xã hội của họ - đó là một sự dũng cảm để mang đến cái nhìn độc đáo và sâu sắc của nhà văn”, PGS.TS Phạm Xuân Thạch chia sẻ./.

“

Hana xuất bản lần đầu tại Séc năm 2017, và giành được giải Sách của năm (Kniha roku) và giải Sách mới của năm (Novinka roku) do Database Book Czech bình chọn. Năm 2018, Hana giành được giải Sách Séc (Česká kniha). Tác phẩm đã được chuyển thể sang kịch bản sân khấu và được biểu diễn rất thành công tại Séc; đồng thời đã được chuyển thể sang kịch bản phim và đang chờ dựng.

Cho đến năm 2023, Hana đã được dịch sang 18 ngôn ngữ và 7 nước khác đã mua bản quyền. Các bản dịch trên thế giới đều mang đến những giải thưởng khác nhau cho Hana. Hana cũng là tác phẩm đưa Alena Mornštajnová vào danh sách “bà hoàng của văn học Séc đương đại”.

Yến Ly