“Giải mã bí ẩn kiến trúc điện Kính Thiên” – đưa di sản đến với đương đại

Tới dự Lễ khai mạc có TS. Phan Chí Hiếu – Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam; bà Phạm Thị Mỹ Hoa – Phó Giám đốc Sở Văn hóa & Thể thao Hà Nội; TS. Vũ Mạnh Hà – Giám đốc Bảo tàng Hồ Chí Minh; PGS.TS Bùi Minh Trí – Viện trưởng Viện Nghiên cứu Kinh thành cùng đại diện lãnh đạo Bảo tàng Hà Nội, đại diện lãnh đạo các sở, ban, ngành, bảo tàng trên địa bàn Hà Nội, đông đảo các nhà khoa học, nhà nghiên cứu, nhà bảo tàng học trong nước và quốc tế.

Trưng bày “Giải mã bí ẩn kiến trúc điện Kính Thiên” là sự kiện chào mừng Kỷ niệm 70 năm thành lập Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam (2/12/1953 - 2/12/2023). Nội dung trưng bày gồm có: Tư liệu, hiện vật, mô hình kiến trúc kết hợp công nghệ trình chiếu Mapping, Media về thành tựu nghiên cứu giải mã hình thái kiến trúc điện Kính Thiên dựa trên kết quả nghiên cứu khảo cổ học, sử học và nghiên cứu so sánh với hệ thống kiến trúc cung điện cổ ở Đông Á. Đây là chương trình nghiên cứu bản quyền của PGS.TS Bùi Minh Trí (Viện Nghiên cứu Kinh thành).

Ngược dòng lịch sử

Điện Kính Thiên là tòa điện thiết triều, nằm chính giữa trung tâm Cấm thành của Kinh đô Thăng Long thời Lê sơ. Đây là nơi diễn ra các nghi thức quan trọng nhất của quốc gia như: lễ Đăng cơ (Hoàng đế lên ngôi), lễ Đại triều và lễ đón tiếp sứ thần các nước của triều đình... Tòa điện này được vua Lê Thái Tổ xây dựng năm 1428 và được sửa chữa, xây dựng lại vào các năm 1465, 1467. Triều Mạc (1527-1593) và triều Lê Trung hưng (1593-1789), điện Kính Thiên được tiếp tục sử dụng làm nơi thiết triều.

Trải qua hơn 388 năm tồn tại, năm 1816, vua Gia Long đã cho xây dựng cung điện mới tại nền điện Kính Thiên để làm hành cung cho các vua nhà Nguyễn mỗi khi tuần du ra Bắc. Năm 1886, sau khi Pháp chiếm Hà Nội, điện Long Thiên bị phá hủy để xây tòa nhà của quân đội Pháp. Dấu tích lưu lại những ký ức vàng son của điện Kính Thiên còn lại trên mặt đất ngày nay là thềm bậc đá chạm rồng đã trở thành bảo vật quốc gia.

Từ năm 2011 đến nay, đã có hàng chục cuộc khai quật khảo cổ diễn ra xung quanh điện Kính Thiên. Kết quả khai quật và nghiên cứu khảo cổ học có nhiều phát hiện mới và giá trị, cung cấp thêm nhiều tư liệu khoa học tin cậy cho việc nghiên cứu phục dựng hình thái kiến trúc cung điện thời Lê sơ, đặc biệt là tòa chính điện Kính Thiên trong Cấm thành Thăng Long.

Thông tin từ Ban tổ chức, tư liệu tin cậy và xác thực của khảo cổ học chứng minh chắc chắn rằng, kiến trúc điện Kính Thiên thuộc loại kiến trúc đấu củng. Đây là chìa khóa quan trọng cho hành trình nghiên cứu giải mã bí ẩn về hình thái kiến trúc điện Kính Thiên.

Nghiên cứu so sánh cấu kiện gỗ và các loại ngói lợp mái cho thấy, kiến trúc điện Kính Thiên được thiết kế xây dựng rất công phu, trang trí cầu kỳ và tráng lệ theo nghi thức cung đình với nhiều màu sắc lộng lẫy, mang vẻ đẹp quyền uy và thịnh vượng của vương triều, mang nét tương đồng với các cung điện nổi tiếng nhất ở Đông Á cùng thời, như cung điện ở Cố cung Bắc Kinh (Trung Quốc) hay Changdeokgung (Seoul - Hàn Quốc). Nhưng trên mái điện Kính Thiên được lợp bằng loại ngói rất đặc sắc, đó là loại ngói rồng (Ngói hình con rồng). Đây là loại ngói độc đáo nhất trong tất cả các loại ngói lợp mái cung điện cổ ở châu Á thời bấy giờ, đưa lại một sắc thái rất riêng biệt, mang đầy tính sáng tạo của kiến trúc cung điện Việt Nam thời Lê sơ.

Đưa di sản đến với đương đại

Phát biểu tại Lễ khai mạc trưng bày, PGS.TS Bùi Minh Trí – Viện trưởng Viện Nghiên cứu Kinh thành cho biết: Trong nhiều năm qua, Viện đã tiến hành chương trình nghiên cứu giải mã những bí ẩn kiến trúc điện trong Hoàng cung Thăng Long, hợp tác nghiên cứu và trao đổi học thuật với các chuyên gia nghiên cứu kiến trúc cổ nổi tiếng ở Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc với mong muốn mang làm sáng rõ hơn giá trị khoa học của những phát hiện khảo cổ học, góp phần làm sâu sắc hơn những giá trị nổi bật toàn cầu của Khu di sản Hoàng thành Thăng Long, đưa giá trị di sản đến gần hơn với công chúng, tạo sự lan tỏa các giá trị văn hóa, lịch sử của Kinh đô Thăng Long, của Thủ đô Hà Nội và các giá trị văn hiến của đất nước nói chung.

Dựa trên 4 nguồn tư liệu: khảo cổ học, mô hình kiến trúc, tư liệu minh văn và tư liệu điều tra, nghiên cứu so sánh với các cung điện cổ ở Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, các nhà khoa học của Viện Nghiên cứu Kinh thành đã từng bước nghiên cứu giải mã hình thái kiến trúc cung điện Việt Nam thời Lý. Năm 2015, Viện Nghiên cứu Kinh thành đã phục dựng thành công hình ảnh 3D hình thái kiến trúc cung điện thời Lý. Đây là lần đầu tiên hình ảnh về kiến trúc cung điện thời Lý sau hơn ngàn năm được tái hiện, giúp cho công chúng cảm nhận rõ ràng hơn về vẻ đẹp tráng lệ của kiến trúc trong Hoàng cung Thăng Long xưa. Hình ảnh này đã được trình chiếu dưới Khu Trưng bày khảo cổ học dưới tầng hầm Nhà Quốc hội.

Từ năm 2016-2021, Viện Nghiên cứu Kinh thành tiếp tục nghiên cứu phục dựng 3D tổng thể hình thái kiến trúc thời Lý của khu di tích Hoàng thành Thăng Long. Từ đây, bức tranh toàn cảnh về cung điện, lầu gác của thời Lý được tái hiện trên nền các vết tích khảo cổ học dưới lòng đất khu di tích 18 Hoàng Diệu và khu vực xây dựng Nhà Quốc hội gồm 64 công trình kiến trúc cung điện, lầu gác, tường bao, cổng ra vào công trình cho thấy, đây là một quần thể kiến trúc cung điện, lầu gác cực kỳ đặc sắc, được quy hoạch xây dựng rất bài bản, khoa học vào thời kỳ vàng son của vương triều Lý. Kết quả nghiên cứu này đã cho thấy: Hoàng cung Thăng Long thời Lý vốn từng được xây dựng nguy nga, tráng lệ, có nhiều công trình kiến trúc gỗ to lớn, không thua kém với các kiến trúc cung điện nổi tiếng ở Đông Á, châu Á. Kết quả nghiên cứu này đã được công bố vào tháng 11/2021, nhân kỷ niệm 10 thành lập Viện, đã đem lại niềm tự hào lớn cho nhân dân Việt Nam, được dư luận xã hội, giới khoa học trong nước và quốc tế đánh giá rất cao.

Viện Nghiên cứu Kinh thành tiếp tục đi sâu nghiên cứu so sánh về loại hình, chức năng, kỹ thuật lợp của các loại ngói khai quật được tại khu di tích Hoàng thành Thăng Long. Đặc biệt là đầu tư nghiên cứu chức năng, tên gọi các loại cấu kiện gỗ và các ngói lợp mái, trang trí mái, nghiên cứu so sánh về loại hình kiến trúc, tỷ lệ chiều cao của công trình, kỹ thuật xây dựng và hình thái bộ mái, hình thái kiến trúc cung điện của các kinh đô cổ ở Đông Á. Các nhà khoa học của Viện Nghiên cứu Kinh thành đã giải mã được từng bước kỹ thuật lợp ngói, kỹ thuật xây dựng hệ khung giá đỡ mái và tiến hành phục dựng hình ảnh 3D hình thái bộ mái, hình thái kiến trúc của thời Đại La, thời Đinh – Tiền Lê, thời Trần. Năm 2020-2023, các nhà khoa học đã nghiên cứu giải mã và phục dựng hình ảnh 3D thành công kiến trúc cung điện Kính Thiên thời Lê sơ.

Dựa vào các nguồn tư liệu khảo cổ học, sử học và kết quả nghiên cứu so sánh với kiến trúc cung điện cổ ở Đông Á, nhóm nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Kinh thành, do PGS.TS. Bùi Minh Trí làm Chủ nhiệm, đã tập trung nghiên cứu mặt bằng nền móng, bộ khung giá đỡ mái, hình thái bộ mái, các loại ngói lợp mái và sau đó đã phục dựng thành công hình ảnh 3D hình thái kiến trúc cung điện thời Lý, thời Trần (năm 2016-2021) và điện Kính Thiên thời Lê (2020-2023).

“Kết quả thực hiện của chương trình nghiên cứu này giúp cho công chúng hình dung rõ ràng hơn và cảm nhận sâu hơn về vẻ đẹp độc đáo, tráng lệ và kỳ bí của kiến trúc trong Hoàng cung Thăng Long thời Lê sơ. Hơn thế, chuơng trình đem lại niềm tự hào về tài năng và trí tuệ sáng tạo tuyệt vời của cha ông; góp phần làm sáng rõ và sâu sắc hơn giá trị nổi bật toàn cầu của Khu di sản Hoàng thành Thăng Long. Đây là một điểm nhấn trong hành trình đưa giá trị di sản đến gần hơn với công chúng, tạo sự lan tỏa các giá trị văn hóa của Kinh đô Thăng Long, của Thủ đô Hà Nội - nơi hội tụ, kết tinh và tỏa sáng các giá trị văn hiến của đất nước”, PGS.TS Bùi Minh Trí khẳng định./.

Bảo Nguyên