Quần thể di tích cách mạng và kháng chiến Khu Cháy (huyện Ứng Hoà)
Khu Cháy là một vùng đồng chiêm trũng rộng lớn, nằm ở phía đông nam huyện Ứng Hòa, Hà Nội. Bao quanh bốn mặt là các tuyến đường 75 ở phía bắc, đường 60 ở phía nam, sông Nhuệ ở phía đông và tuyến đê Đáy ở phía tây.
Trong thời kỳ tiền khởi nghĩa, giữa năm 1942, Xứ ủy Bắc Kỳ chọn khu Nam Ứng Hòa và Bắc Kim Bảng (Hà Nam) làm An toàn khu (ATK) để bảo vệ, trong đó Tảo Khê - Trầm Lộng là những cơ sở trung tâm. Ở đây còn lưu dấu nhiều di tích cách mạng, mặc dù một số di tích đã bị chiến tranh, thời gian hủy hoại và biến dạng.
Đình - chùa Tảo Khê nằm ngay đầu làng thôn Tảo Khê, xã Tảo Dương Văn, có khuôn viên rộng 5 sào. Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, sư Nhị trụ trì chùa là một quần chúng cứu quốc, nên ngôi chùa trở thành cơ sở cách mạng. Đặc biệt, khi vùng Nam Ứng Hòa trở thành An toàn khu của Xứ ủy, chùa Tảo Khê là một trong những địa điểm bảo vệ đồng chí Hoàng Quốc Việt - Uỷ viên thường vụ Trung ương Đảng, Bí thư Xứ ủy Bắc Kỳ, đồng chí ở và làm việc tại ngôi nhà hậu phía sau chùa. Trước đây, ngôi nhà này làm bằng lá, hiện nay đã được nâng cấp, sửa chữa, xây tường, lợp ngói. Tại đây, đồng chí Hoàng Quốc Việt đã mở lớp huấn luyện chính trị cho một số cán bộ Xứ ủy và Ban Tỉnh ủy Hà Đông. Thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp (1946 - 1954), chùa Tảo Khê còn có hầm bí mật bảo vệ cán bộ, du kích trong thời gian địch chiếm đóng. Còn đình Tảo Khê là nơi cán bộ cứu quốc thời tiền khởi nghĩa thường cất giấu tài liệu, vũ khí. Đặc biệt, nơi đây là địa điểm tập kết và xuất kích của lực lượng quần chúng khu vực Nam Ứng Hòa - Nam Mỹ Đức trong ngày 17/8/1945 khởi nghĩa giành chính quyền phủ Ứng Hòa, dưới sự chỉ đạo trực tiếp của đồng chí Đỗ Mười - Tỉnh ủy viên, Bí thư Tỉnh ủy tỉnh Hà Đông.
Ngoài ra, tại Tảo Khê còn có các di tích cách mạng tiêu biểu: Đó là ngôi nhà nhỏ 4 gian của đồng chí Nguyễn Văn Lộc, ở xóm Giữa - là địa điểm thành lập chi bộ Đảng đầu tiên ở phía nam tỉnh. Sau ngày 9/3/1945, Xứ ủy Bắc Kỳ giao cho chi bộ Tảo Khê nhiệm vụ mua súng phục vụ cho việc chuẩn bị khởi nghĩa. Ngôi nhà thờ ba gian tại lăng miếu ở Đông Quý (đối diện với Ủy ban nhân dân xã hiện nay) dùng làm kho cất giấu số súng mua được và là nơi sửa chữa những khẩu súng bị hư hỏng. Rất tiếc ngôi nhà ba gian này đã bị phá hủy trong chiến tranh.
Trầm Lộng là nơi cơ quan của Xứ ủy đóng, vì vậy ở khu vực này có một số địa điểm trở thành di tích cách mạng:
Đình Thượng ở thôn Lương Đa, cách xa làng gần 1km, trên một khu đất rộng tới 6 sào, cây cối um tùm, tĩnh lặng, vắng vẻ, nên trở thành địa điểm họp hành, hội nghị liên lạc của cán bộ thời kỳ hoạt động bí mật.
Hòa Đồng Tự thường được gọi là chùa Rồng ở thôn Lương Đa là địa điểm nuôi và bảo vệ cán bộ và cũng có thời gian cơ quan Xứ ủy đóng tại đây. Đình và chùa thôn Trầm Lộng cũng là cơ sở bảo vệ cán bộ, địa điểm liên lạc, bảo vệ cơ quan ấn loát của Xứ ủy. Đặc biệt, chùa Chòng là địa điểm họp hội nghị đại diện các cơ sở cách mạng khu vực Nam Ứng Hòa Nam Mỹ Đức vào đêm 15/8/1945, do đồng chí Đỗ Mười chủ trì, truyền đạt lệnh khởi nghĩa giành chính quyền ở Ứng Hòa.
Chùa Ngăm (chùa Kim Giang) vừa là di tích văn hóa đặc sắc, vừa là di tích cách mạng, vì đây là địa điểm liên lạc với Xứ ủy, nơi phân phối tài liệu, báo chí. Song chùa Ngăm đã bị chiến tranh hủy hoại, chỉ còn lại gác chuông được tháo dỡ đem về dựng tại khu danh thắng Hương Sơn (Mỹ Đức).
Ở các thôn Lương Đa, Thu Nội, Trầm Lộng còn có những di tích cách mạng, cơ sở bảo vệ các đồng chí Hoàng Quốc Việt, Đỗ Mười và nhiều cán bộ khác của Đảng như: nhà cụ Tạ Ngọc Hồ; ngôi điện thờ của cụ chủ Lê Văn Vịnh; căn nhà gác hai tầng của gia đình bà Nghìn; căn nhà dệt - nhuộm của ông Lý Dần... Phần lớn các di tích không còn nguyên dạng, hoặc đã bị chiến tranh tàn phá, song vẫn để lại những dấu tích ghi lại dấu ấn một thời cách mạng gian khổ nhưng rất đáng tự hào của quân và dân Ứng Hòa trong cuộc đấu tranh cướp chính quyền cách mạng tháng 8/1945.
Trong kháng chiến chống thực dân Pháp (1946 - 1954), Khu Cháy là một khu du kích kiên cường, có vị trí rất quan trọng. Địch đã bắn phá Khu Cháy rất khốc liệt bằng chính sách đốt sạch, phá sạch, giết sạch. Cây đa trên cánh đồng Dương Liễu vẫn còn đó như một chứng tích ghi lại một trong muôn vàn tội ác của bọn thực dân xâm lược. Nhân dân địa phương thường gọi cây đa này là “Cây đa ba mươi”, vì trong một trận càn tháng 6/1951, giặc Pháp đã xả súng giết hại một lúc trên ba mươi đồng bào ta, phần lớn là phụ nữ và trẻ em chạy giặc trú tại gốc đa này. Đặc biệt, Khu Cháy còn là nơi diễn ra nhiều cuộc chiến đấu anh dũng, kiên cường của quân dân ta khiến quân thù phải khiếp đảm: Trận phục kích diệt đội Bảo an binh tại cánh đồng làng Trạch Xá từ trước ngày Tổng khởi nghĩa (10/8/1945); trận chống càn quyết liệt tháng 6/1951 với những chiến công tại Đồng Tân, Minh Đức mà tại Trầm Lộng, Bác Hồ đã gửi thư khen ngợi chiến công này. Ngoài ra tại đây còn rất nhiều chiến công vang dội khác tại các xã Đồng Lỗ, Kim Đường, Trung Tú đã đi vào lịch sử kháng chiến như một bản anh hùng ca bất hủ của dân tộc./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 02