Chùa Vĩnh Trù (quận Hoàn Kiếm)
Nằm ở khu vực trung tâm buôn bán sầm uất của 36 phố phường Hà Nội cổ, của kinh đô Thăng Long xưa, chùa Vĩnh Trù nổi lên với một Tam quan sừng sững. Chùa hiện ở số nhà 59 phố Hàng Lược, phường Hàng Mã, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội.
Trước đây, vào thời Lê, chùa thuộc đất thôn Phủ Từ và thôn Vĩnh Trù, tổng Hậu Túc, huyện Thọ Xương, phủ Phụng Thiên. Thời Nguyễn thuộc tổng Đồng Xuân, sau đổi là phố Hàng Lược.
Chùa Vĩnh Trù thờ “Tứ vị Hồng Nương”, “Tam toà Thánh Mẫu” và các đức Phật. Về “Tứ vị Hồng Nương”, truyền thuyết cho rằng: “Tứ vị” đều là cung phi trong triều nhà Tống (Trung Quốc). Gặp năm nhà Tống bị giặc đánh phá, vua tôi thua chạy. Bốn mẹ con chạy giặc về đến vùng biển, nhờ một nhà sư cứu thoát. Nhà sư thấy bà mẹ là Hoàng phi xinh đẹp nên trêu ghẹo. Bà cự tuyệt, nhà sư xấu hổ đâm đầu xuống biển tự vẫn. Bốn mẹ con biết không sống được và cảm ơn nhà sư cứu sống trước đây, cũng nhảy xuống biển chết theo. Xác 4 người trôi dạt tới cửa Càn Hải (Nghệ An). Dân vớt lên chôn cất, lập đền thờ gọi là “Đền Cờn tứ vị”.
Các bà hoá thành âm phù cho dân. Dân miền sông biển thường đặt bàn thờ “Tứ vị” trong khoang để cầu yên sóng gió. Đời Trần, “Tứ vị” giúp các vua đánh tan giặc Nguyên - Mông nên càng thiêng liêng. Có nhiều nơi lập đền thờ “Tứ vị”. Riêng ở Hà Nội dọc sông Hồng và sông Tô có 10 nơi thờ “Tứ vị Hồng Nương”.
Về sự tích “Tam Thánh Mẫu”, sách Các nữ thần Việt Nam lược ghi: Bà chúa Liễu là con vợ chồng Lê Thái Công người thôn An Hải, Vân Cát, Thiên Bản, Sơn Nam Hạ (nay là huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định) tên là Giáng Tiên (cũng là Quỳnh Nương, con gái út của Ngọc hoàng). Năm 21 tuổi, người đã sinh một con gái rồi không bệnh mà mất. Người về trời đổi tên là Liễu Hạnh và được Ngọc hoàng thương gia cảnh lại cho giáng trần giúp chồng chăm con. Sau đó thoắt biến không trung đi mây về gió, chu du khắp nơi, trừ gian, giúp thiện. Có lần vua đi qua đền thờ Bà, thấy giầy được thay mới, nhân đó gọi là “đền Phủ Giầy”. Có lần đến Lạng Sơn giúp bộ Phùng Khắc Khoát sứ thành công. Lần thứ 3 xuống trần mang theo hai thị nữ xuống Phố Cát, vua Lê Huyền Tông cho là quái, liền phá chùa thờ Bà. Sau dân bị dịch mới tâu lên vua và cho lập lại miếu. Vua phong sắc là Nữ Hoàng công chúa. Bà lại giúp vua thắng giặc nên được gia phong là Chế thắng Hoà Diệu đại vương.
Bà chúa Thượng Ngàn là con của thần Tản Viên, là người tuyệt sắc và tài nghệ, được các vị thần núi non quyến luyến. Bà được phong là Thượng Ngàn công chúa, cai quản 81 cửa rừng cõi Nam Giao, trở thành Bà Chúa rừng xanh. Bà hai lần hiển linh âm phù cho tướng sĩ nhà Lý đánh thắng giặc Tống và tướng sĩ nhà Trần đánh thắng giặc Nguyên. Báo mộng cho Lê Lợi, Nguyễn Trãi trong cuộc kháng chiến chống quân Minh tại trận Sách Phản, Mường Yên, Chí Linh. Các triều đại đều có sắc phong để tạ ơn thần là đức Thánh Mẫu Thượng Ngàn.
Bà Mẫu Thoải là con Lạc Long Quân cho giao quản lãnh sông biển nước Nam, dinh cơ sở sông Nguyệt Đức. Là một trong các bà thần biển là Tam Giang công chúa được nhân dân gọi là Mẫu Thoải (nước) giúp nhân dân trong việc chống lũ lụt... Ở Thăng Long đời Lê Vĩnh Tộ, Mẫu Thoải giúp nhân dân khỏi nạn lụt ở sông Nhị tràn đê Yên Phụ. Đời Lê Thánh Tông, Mẫu Thoải âm phù cho quân nhà vua thoát trận cuồng phong ở vùng Phú Xuyên, Kim Bảng. Sau đó, vua phong tặng là Thượng đẳng thần, lấy hiệu là Nguyệt Nga công chúa và được coi là thần mẫu của thuỷ cung.
Hiện nay, chùa Vĩnh Trù không còn tư liệu nào xác định cụ thể về niên đại khởi dựng. Theo sách Đường phố Hà Nội của Nguyễn Vinh Phúc cho biết chùa Vĩnh Trù ra đời khoảng thế kỷ XIX, được thờ “Tứ vị Hồng Nương”. Qua các tư liệu trong dân gian và nhà sư trụ trì chùa cho biết: chùa Vĩnh Trù trước đây gọi là đình Vĩnh Trù, có từ lâu đời, làm nơi hội họp của các cụ bô lão trong làng. Thời Pháp thuộc, đình được tu sửa, đổi là đền Vĩnh Trù. Sau đó gọi là chùa Vĩnh Trù thờ Phật. Năm 1950, chùa Vĩnh Trù bắt đầu có sư trụ trì và được trùng tu lớn, xây thêm nhà giữa (Tam bảo) và nhà khách phía ngoài.
Hiện nay, chùa bao gồm các công trình: Cổng tam quan theo kiểu nghi môn, chùa chính với 3 nếp nhà theo hình chữ “tam”, biểu hiện Thiên - Địa - Nhân.
Trong Hậu cung của chùa còn có câu đối về “Tứ vị Hồng Nương”:
“Hương hoa thiên thu âm dục Tống
Phong ba nhất mộng mặc phù Trần”
Dịch nghĩa:
“Ngàn năm hương hoả ơn nhờ Tống
Một mộng phong ba vẫn giúp Trần”.
Một Chùa Vĩnh Trù còn giữ lại một số di vật như: sắc phong, ngai thờ bài vị, tượng Phật, câu đối... và những đồ đồng đạt giá trị nghệ thuật cao. Chùa Vĩnh Trù trước đây là đền Vĩnh Trù, nằm trong khu phố cổ của kinh thành Thăng Long, bên bờ phía đông của sông Tô Lịch. Thời Nguyễn, đây là nơi tập trung các nhà sản xuất lược chải đầu. Cuối thế kỷ XIX trở thành chợ Hoa ngày tết. Trong những ngày Hà Nội kháng chiến chống thực dân Pháp, phố Hàng Lược là giới tuyến phía tây của Liên khu I. Chùa Vĩnh Trù được chọn làm cơ sở của cuộc chiến đấu, là nơi diễn ra đánh phá ác liệt, và cũng là địa điểm cấp cứu thương bệnh binh...
Chùa Vĩnh Trù đã được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật năm 1994./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 02