Bài 3: Nhà văn Trần Chiến: “Rễ sâu, cành khỏe thì không sợ gió to”
Nhà văn Trần Chiến là người phố “Hàng”. Lịch sử gia đình cũng lại gắn bó sâu đậm với thăng trầm của Thăng Long - Hà Nội. Nhưng đời lính, đời báo, đời văn đã dẫn bước chân ông đi nhiều vùng đất. Có thể từ đó mà ông có “cái nhìn về” Hà Nội một cách thấu hiểu, tỉnh táo, dí dỏm hơn. Câu chuyện về căn cước văn hoá đô thị Hà Nội qua cuộc trò chuyện với nhà văn Trần Chiến dưới đây hy vọng mang đến cho độc giả một góc nhìn gần gũi hơn về vấn đề này.
PV: Là người trải nghiệm bầu không khí Hà Nội gần như suốt cuộc đời, cho đến nay, ông có nghĩ Hà Nội tự thân nó đã có một “căn cước văn hóa” do vị thế địa lịch sử của vùng đất này?
Nhà văn Trần Chiến: Nói địa lịch sử thì phải tính cả giai đoạn Thăng Long, và khoanh lại quanh sông Hồng. Vùng đô thị này có cái lạ là cứ “vứt” cái gì vào nó cũng “tiêu hóa” hết, nhào trộn ra cái riêng của mình. “Đông Cổ Am, Nam Hành Thiện, Nghệ Quỳnh Đôi” cùng bao “mỏ” người tài nữa, nếu cứ chỉ ở làng thì chả mọc mũi sủi tăm được. Nhưng Hà Nội cũng chả thể “tự thân”. Phải được cung cấp “quặng” từ các quê mới nhào nặn nên phẩm chất mới. Thế hệ đầu thường lo lập nghiệp, tồn tại, an ổn rồi mới tinh tế, sành sỏi. Từ chỗ mặc váy chạy xe ga sành điệu “ai cũng ngoái lại” đến biết ăn ngon, nói năng mềm mại là khoảng cách không nhỏ. Quá trình thay đổi này diễn ra rất thú vị và phức tạp, như “dân gốc” lâu lắm anh lười thay đổi…
PV: Cái quá trình “thú vị” và “phức tạp” này hẳn phải để lại cho ông những ấn tượng sâu đậm về “nếp sống Hà Nội” từ gia đình. Nếp sống đó có tạo nên sự “khác biệt” trong quá trình trưởng thành của ông?
Nhà văn Trần Chiến: Gia đình tôi có cấu trúc “Con anh con em…”, tôi là “con chúng ta”. Tôi thấy may mắn khi mình là… con của mẹ. Mẹ tôi có chút Nho giáo, tiêu hoang, hay đãi khách. Nhiều món ăn, câu nói ngấm vào tôi từ những bữa “tiệc” thời tem phiếu khó khăn, lại cả những “đoạn” im lặng không ai nói gì. Tôi lại nhát, không biết đánh nhau, sau này tránh tranh luận, được thua chả quan tâm quá, nhiều người Hà Nội thế chăng… Sau sống quân ngũ thì phải thích nghi, từ chuyện ăn cho nhanh, ít cãi a trưởng…, nhưng đầu óc lắm khi để đâu đâu. Thích thể thao nhưng ngán thể dục sáng theo còi kẻng, sợ tập đội ngũ đi đều nghiêm nghỉ. “Bản ngã cá thể” phản ứng chăng? Nhưng cái thời binh nhất ấy cho mình sống khỏe mạnh, dễ thích nghi, và lì lợm bảo vệ cái bên trong. Gia đình, làng, họ tộc là những di sản truyền thống đang phai dần khi cá thể được đề cao. Cái này chả tránh được, nhưng có gia đình (không phải chỉ ở đạo đức, học vấn – những mặt bố mẹ có ý thức giáo dục hẳn hoi), con người mới có bản sắc, cá tính. Đời có anh hoang phí anh hà tiện là vậy.
PV: Vâng, nếp sống là một phần to lớn và quan trọng của văn hóa và chịu những tác động mạnh mẽ của các yếu tố đương đại. Những chuyện nói năng, ăn uống, đi lại, ứng xử... của người Hà Nội hôm nay đã có nhiều đổi khác. Với góc nhìn của một nhà văn, ông quan tâm tới khía cạnh nào trong sự thay đổi này?
Nhà văn Trần Chiến: Trong ứng xử thường ngày, người ta đang giải phóng cho nhau nhiều ràng buộc. Cỗ cưới ít bị gắp. Bữa trưa công sở theo lối “campuchia” hoặc “lệ quyên”, ăn gì uống bao nhiêu tự trả, không lo trưa sau phải mời lại. Nhiều làng quê dễ sống mà thanh niên cứ rủ nhau đi, vì nhịp sống chậm, ngần nấy câu cứ kể đi kể lại mãi… Nhưng lại có quan sát khác. Đời công chức hay trì trệ, gây mệt mỏi, kêu ca nhiều nhưng lại có vẻ ổn định, nhất là khi đã vào biên chế. Sang tư nhân, không yên phận mình làm thuê người ta là chủ thì chả ít nghiệt ngã.
Nhưng lại có quan sát khác. Đời công chức hay trì trệ, gây mệt mỏi, kêu ca nhiều nhưng lại có vẻ ổn định, nhất là khi đã vào biên chế. Sang tư nhân, không yên phận mình làm thuê người ta là chủ thì chả ít nghiệt ngã.
PV: Gia đình – tế bào xã hội là nơi hình thành và cũng chịu nhiều áp lực thay đổi về nếp sống. Ông thấy những giá trị nào của văn hóa gia đình Hà Nội vẫn có ý nghĩa tạo dựng “cá tính văn hóa” hay “căn cước văn hóa” cho Hà Nội?
Nhà văn Trần Chiến: Nhiều người và cả tôi thấy rằng danh hiệu “Gia đình văn hóa” hiện nay dường như mới chỉ hình thức. Văn hóa là không thấy to tiếng, ra đường chào hỏi, đóng đủ các khoản tổ dân phố đi vận động chắc? Nhưng nếp nhà, gia phong vẫn tồn tại dưới từng mái ấm hoặc lạnh. Bố mẹ hay đọc sách, nghỉ ngơi ngoài thiên nhiên, bữa cơm tắt tivi, đóng cửa cãi nhau… đều ảnh hưởng đến con. Và ngược lại. Thời gian sống ở nhà nhiều lắm. Chật chội, vài thế hệ thì càng phải nhịn nhường, thói quen đạo đức lâu dần thành văn hóa, tuy không “hiện đại” nhưng nhiều người vẫn giữ là có lý do cả.
PV: Rồi còn “Gia đình liên hợp quốc” (cha, mẹ mang quốc tịch khác nhau), “gia đình dịch chuyển” (trẻ sinh ra, lớn lên, trưởng thành ở nhiều quốc gia)… Sự hội nhập tất yếu này sẽ góp phần làm giàu cho văn hoá Thủ đô?
Nhà văn Trần Chiến: Tương tự, tôi thấy còn chữ “công dân quốc tế” nữa. Làm giàu lên hay nghèo đi thì nó vẫn diễn ra và tùy vị trí người nếm trải. Nếu anh chỉ đứng ngoài quan sát đơn thuần thì thú vị. Gia đình nhiều bản sắc thì thành phố hiện đại, tiếp cận thế giới hơn, mà chủ yếu theo hướng Âu Mỹ. Trăm năm trước, khi kỳ thi Nho học bãi bỏ, khóa sinh cuống cuồng theo tiểu học Pháp – Việt, có thế mới tiến thân được. Xáo trộn vô cùng, rồi người ta an ổn đo đếm với “mét”, “ki lô gam”, thưởng thức văn chương Tự lực, hiện thực, nhạc phòng trà. Một nhịp sống “Tây” hẳn so với thời cụ đồ trọng chữ “Nhàn”.
Nhưng đoạn bây giờ, diễn biến trong gia đình chả đơn giản thế. Về lý tính ta dễ tiếp nhận rằng thị dân là phải độc lập, tự do trong lựa chọn của mình và chịu trách nhiệm lấy các hệ quả. Nhưng cụ thể thì nó động vào cái nền nếp đấy. Nhiều bố mẹ hối hả “tị nạn giáo dục”, cho con du học thật sớm để rồi khi nó trở về thấy thật khó nói chuyện. Rồi con, xác định cá thể độc lập của mình nhưng ỷ lại, không tự lo thân.
PV: Vâng, những điều ngổn ngang ấy vẫn cứ phải tiếp diễn. Và nhìn rộng hơn, tiếp biến văn hóa với một vùng đất “hội tụ” như Thăng Long - Hà Nội dường như là tất yếu. Có những cái cũ sẽ đi qua hoặc được tái tạo, rồi cái mới sẽ nảy sinh và được sáng tạo trên nền truyền thống. Các lễ hội, sự kiện văn hóa… là một ví dụ?
Nhà văn Trần Chiến: Lễ hội, sự kiện văn hóa tất nhiên là cần rồi, không có nó đời buồn tẻ tù đọng. Có những điều ta sẽ biết, con người thú vị gặp được ở đây. Đến xóm trọ tháng tháng làm sinh nhật, các cô kêu “viêm màng túi” vẫn sắm áo quần mà đi nữa là. Nhu cầu rất lớn này ở làng không thể thỏa mãn. Phố phường nó vui lắm ta không đua rất phí...
Vì sao cá nhân, họ tộc, vùng quê, doanh nghiệp… người ta chịu bỏ tiền làm sự kiện văn hóa? Nhiều danh nhân, danh tác, danh thắng được tạo ra lắm, không tỉnh táo khéo nhận nhầm. Lại có xu hướng muốn truyền thống phải thích nghi theo tâm thức mới. Làng Ném Thượng Bắc Ninh có hội chém lợn để tưởng nhớ ông Đoàn Thượng giết lợn nuôi quân. Có nhà báo đưa lên với những “định hướng” rằng nó “dã man”, “ác” mà chả kể, hoặc nhắc rất ít đến cái hay, ý nghĩa sâu xa. Rồi một số báo chí ùa vào, lên án còn sắc sảo đanh thép hơn, mà chắc chắn có người chả lên dự. Dân Ném Thượng cả nghìn năm qua thấy thiêng liêng, vui thích mới cử hội đầu xuân chứ. Gia đình được chọn nuôi rồi hiến “Ông Ỉn” cho làng là danh giá lắm. Khổ thân, bị “công luận” ùa vào, làng đâm “chột”, phải quây màn hành lễ chém, dân thấy như chả phải của mình.
PV: Tính chất tiếp thu của văn hóa Việt Nam cũng như Hà Nội đã được các nhà nghiên cứu khẳng định. Tuy nhiên, để tiếp thu nào cũng cần bộ lọc tốt, ông có nghĩ như vậy?
Nhà văn Trần Chiến: Câu hỏi “to” quá. Tôi chỉ hình dung được rễ sâu, cành lá khỏe mạnh thì không sợ gió to./.
Chân thành cảm ơn nhà văn Trần Chiến!
Tác giả: Hải Giang
Thiết kế: Phương Anh