Đình Xuân Trạch (huyện Đông Anh)
Đình Xuân Trạch hiện ở thôn Xuân Trạch, xã Xuân Canh, huyện Đông Anh, Hà Nội.
Đình Xuân Trạch thờ thành hoàng làng là Xạ Thần Quốc Lang, một nhân vật lịch sử lớn thời Hùng Vương dựng nước. Theo thần tích, Thành hoàng làng là con thứ 5 của Hùng Nghị Lang tức vua Hùng Vương thứ 17, ông là em của vua Hùng Duệ vương (vua Hùng thứ 18). Thời kỳ đó ở trong Xuân Trạch có nàng Trương Trinh Ngoạn với tên hiệu Ngoạn Phi Vân là người con gái xinh đẹp, tài giỏi ở trong trang. Khi vua Nghị Vương ngự giá đến Xuân Trạch, cô cùng mọi người đến gặp, được vua yêu mến lập làm phi. Nhập triều, nàng đã có mang rồi sinh hạ được một người con trai đặt tên là Minh Lang. Lớn lên, Minh Lang võ giỏi, đặc biệt có tài bắn cung do vậy được vua cha ban phong cho tên mới là Xạ Thần Quốc Lang. Lúc đó, ở Xuân Trạch có nhiều người mắc dịch, Minh Lang đã lập đàn cứu chữa cho nhân dân khỏi bệnh, dập tắt dịch bệnh. Nhận thấy ân tình đó, vua đã phong ấp cho Minh Lang ở quê mẹ, cho hưởng thực ấp, thờ cúng phúc thần. Khi Hùng Duệ Vương lên ngôi là lúc quân Thục âm mưu thôn tính ngôi vua. Xạ Thần Minh vương cùng các tướng triều Hùng bảo vệ đất nước. Quân ngoại bang bị thua, ông về thực ấp là trang Xuân Trạch mở tiệc ăn mừng lớn. Sau đó ông về Kinh đô, khi về phủ nội ông đã hoá. Từ đó về sau, Xạ Thần được các triều vua ban phong phúc thần làm thành hoàng ở Xuân Trạch.
Kiến trúc đình Xuân Trạch đồ sộ với 5 gian 2 dĩ và 6 hàng chân cột; Hậu cung có 4 gian. Các cấu kiện kiến trúc của đình to khoẻ và đặc biệt có rất nhiều mảng chạm khắc đẹp trên các đầu xà, đầu dư, cốn... Đây là các trang trí nghệ thuật rất đặc sắc của thế kỷ XVIII - XIX với các đề tài phong phú, nghệ thuật chạm khắc tinh xảo. Bên cạnh những giá trị to lớn của kiến trúc, đình còn bảo lưu được một khối lượng lớn các cổ vật quý như sắc phong, chuông đồng, bia đá, long ngai...
Bia đá của đình lớn và ghi chép thần tích của thành hoàng làng, đây cũng là những trường hợp hiếm thấy trong các di tích.
Nằm ngay sau đình là đền Xuân Trạch, đây là kiến trúc tín ngưỡng thờ cúng và tôn vinh người mẹ đã sinh ra vị thành hoàng Xạ Thần Quốc Lang. Theo thần tích, bà là Trương Trịnh Ngoạn hiệu là Ngoạn Phi Vân, người ở trang Xuân Trạch, một phụ nữ xinh đẹp, tài giỏi; bà đã được vua Hùng Vương 17 lập làm phi sau đó sinh hạ được người con trai tài giỏi giúp dân giúp nước dẹp trừ giặc xâm lăng.
Kiến trúc của đền giữ cho đến ngày nay có quy mô khiêm tốn, nhỏ gọn và có niên đại xây dựng muộn hơn ngôi đình. Trong đền còn bảo lưu khá nhiều di vật, đồ thờ như long ngại, hương án, bát bửu, biển lệnh.
Đình và đền Xuân Trạch đã được Bộ Văn hóa và Thông tin xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật năm 1996./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 02