Sân khấu Thủ đô với tính truyền thống và hiện đại
Hội thảo “Sân khấu Thủ đô với tính truyền thống và hiện đại” do Hội Sân khấu Hà Nội tổ chức sáng ngày 3/8/2023 đã thu hút đông đảo các hội viên tham gia. Các ý kiến, tham luận tại hội thảo đã góp phần làm sáng tỏ những thuộc tính cơ bản của sân khấu; thành tựu cũng như các vấn đề tồn tại từ đó đưa ra những giải pháp góp phần đưa sân khấu Thủ đô ngày một phát triển.
Hai thuộc tính cùng song hành tồn tại
Tính truyền thống và tính hiện đại là hai thuộc tính luôn song hành tồn tại trong tiến trình phát triển của nghệ thuật sân khấu Việt Nam nói chung và Thủ đô nói riêng.
Theo NSƯT Trịnh Quang Khanh, tính truyền thống được thể hiện trong các loại hình sân khấu truyền thống Thủ đô đó là sự tuân theo những niêm luật của từng loại hình sân khấu: Từ nghệ thuật biên kịch, nghệ thuật dàn dựng, biểu diễn đến hóa phục trang và trang trí mỹ thuật sân khấu... Cùng với sự tiếp thu và giữ gìn những niêm luật tạo nên tính truyền thống của các loại hình sân khấu truyền thống là sự không ngừng tìm tòi sáng tạo của giới nghệ sĩ sân khấu tạo nên tính hiện đại của sân khấu truyền thống Thủ đô.
TS. Trần Thị Minh Thu – Viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia Việt Nam nhận định: Tính truyền thống trong nghệ thuật sân khấu chứa đựng chủ yếu ở 3 nội dung: Bảo tồn các thể loại nghệ thuật sân khấu truyền thống của dân tộc; Kế thừa và phát huy giá trị các loại hình nghệ thuật truyền thống Việt Nam để đưa vào trong sáng tạo tác phẩm sân khấu mới; Thể hiện bản sắc văn hóa dân tộc qua tác phẩm sân khấu được bộc lộ ở tính cách, tâm hồn, tư tưởng, tình cảm, suy nghĩ, đồng thời còn được bộc lộ qua diện mạo, y phục, hành động, động tác, cử chỉ,... của nhân vật và thông qua chủ đề, tư tưởng của tác phẩm. Còn tính hiện đại trong nghệ thuật sân khấu chứa đựng chủ yếu ở 2 nội dung: Tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa nhân loại; Phản ánh những vấn đề đương đại, hiện thực đương đại với những con người đương đại, cuộc sống đương đại; thể hiện cách cảm, cách nghĩ mới của con người Việt Nam hiện đại trước cuộc sống hiện tại đi cùng với những mới mẻ khác của hình thức nghệ thuật, của thi pháp mà truyền thống chưa có thông qua ngôn ngữ, thể tài, cách dàn dựng, biểu diễn, trang trí sân khấu, âm thanh, ánh sáng… hiện đại.
Nhìn nhận lại hai thuộc tính này qua các chặng đường phát triển của sân khấu Thủ đô, NSND Bùi Thanh Trầm khẳng định: Hà Nội là nơi hội tụ tinh hoa của văn hóa nghệ thuật, cũng là nơi quy tụ những loại hình sân khấu truyền thống mang những nét đặc trưng riêng biệt, góp phần hình thành nên giá trị văn hóa ngàn năm của đất Kinh kỳ, bồi đắp và phát triển hệ giá trị văn hóa Thăng Long - Hà Nội. Bước vào thời kỳ đổi mới, nhiều bộ môn nghệ thuật sân khấu vẫn được gìn giữ và phát huy giá trị. Nhiều văn nghệ sĩ cao tuổi vẫn tâm huyết tiếp tục sự nghiệp sáng tạo; lớp nghệ sĩ trẻ có nhiều cố gắng tìm tòi cái mới, năng động, tự chủ, đem đến cho đời sống nghệ thuật sân khấu nước nhà triển vọng phát triển mới.
Những khoảng trống còn bỏ ngỏ
Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đáng ghi nhận của sân khấu Thủ đô, giới chuyên môn cũng không khỏi trăn trở khi sân khấu hiện nay chưa thực sự phát huy hiệu quả của tính truyền thống và hiện đại trong sáng tạo tác phẩm. Điều này cũng đã được nhiều tham luận đề cập khi nhắc tới thực trạng của sân khấu hôm nay: Việc đầu tư dàn dựng các vở cổ ngày càng vắng bóng, lớp trẻ tài năng thiếu hụt trầm trọng. Ít vở diễn về đề tài hiện đại phản ánh cuộc sống và con người Hà Nội đương thời. Các vở diễn đề tài dã sử, lịch sử, dân gian, huyền thoại còn hạn chế trong việc tìm tòi thể tài mới, hình thức sáng tạo nghệ thuật mới, hoặc thiếu những thử nghiệm mới trên cơ sở kế thừa, phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống. Thiếu vắng những tác giả chuyên nghiệp, tác giả có bản lĩnh dũng cảm đi trước công chúng, mạnh dạn trả lời những băn khoăn của thời đại, nêu lên những tấm gương, dự báo những nguy cơ...
Tác giả Lệ Dung trăn trở: “Hiện nay các sân khấu đang phải đối mặt với vô vàn thách thức: thiếu kịch bản hay, thiếu đạo diễn, diễn viên giỏi, thiếu kinh phí. Với hàng chục đơn vị nghệ thuật nhưng đội ngũ tác giả quá ít nên tìm được kịch bản hay rất khó khăn. Đặc biệt, thế hệ trẻ không giành nhiều sự quan tâm với bộ môn nghệ thuật này”.
Theo NSND Bùi Thanh Trầm cơ chế thị trường khiến cho đội ngũ sáng tạo văn học nghệ thuật nói chung và nghệ thuật sân khấu Thủ đô nói riêng năng động hơn, nhưng cũng làm cho đội ngũ này phân hóa mạnh mẽ, chịu những tác động cả tích cực lẫn tiêu cực. “Nghệ thuật sân khấu còn tồn tại xu thế chạy theo đồng tiền đi theo định hướng không đúng, nhiều yếu tố thiếu sự lành mạnh, chính thống như kịch kinh dị, sex, sân khấu ma. Vẫn còn ít tác phẩm hay tạo dư luận và gây tác động mạnh mẽ. Các đề tài truyền thống vắng bớt dần, các đề tài kinh dị, bạo lực, ái tình chụp giật… nổi lên như một cứu cánh tồn tại. Một số vở diễn sân khấu có biểu hiện bắt chước, mô phỏng, chạy theo hình thức và thủ pháp mới, đánh mất bản sắc văn hoá dân tộc. Tác phẩm sân khấu phản ánh hiện thực đời sống mờ nhạt, vì vậy thời gian qua ta thấy không ít nhà hát, rạp chiếu bóng quạnh vắng, không có người xem, tuyển diễn viên trẻ loại hình sân khấu truyền thống không có người, nhiều nghệ sĩ không sống được với nghề nên đã đi tìm mưu sinh khác”, NSND Thanh Trầm trăn trở.
Đưa ra minh chứng từ chương trình kịch mục của Nhà hát Chèo Hà Nội, NSƯT Trịnh Quang Khanh cho hay các vở diễn như: “Cô Son”, “ Oan khuất một thời”, “Cao Bá Quát’, “Nguyễn Công Trứ”, “ Ngọc Hân Công chúa”, “Vương nữ Mê Linh”, “ trung trinh liệt nữ”, “ Cánh chim trắng trong đêm”, hay mới đây là vở “ Cánh diều làng Vũ Đại”... đều là đề tài lịch sử, dã sử hoặc truyền thuyết dân gian. Còn những vở diễn mang hơi thở của cuộc sống đương đại thì rất thiếu vắng”. Theo ông, đó là món nợ của những người làm nghề.
Hòa quyện tính truyền thống và hiện đại
“Những người làm sân khấu hôm nay đều khát khao nghệ thuật sân khấu giữ được tính truyền thống, vốn cũ, và cũng mong muốn thể hiện những vấn đề và những con người của thời đại mình đang sống. Nhờ niềm khát khao đó mà các thể loại nghệ thuật tuồng, chèo, rối, cải lương... đã có thêm nhiều vở diễn về đề tài mới, về cuộc sống và con người mới. Nhờ đó mà kịch hát truyền thống vẫn tiếp tục hiện diện trong tâm thức của người xem trẻ tuổi hôm nay”, tác giả, đạo diễn Hoàng Thanh Du nhận định.
Tuy nhiên, trong hoàn cảnh hiện nay của nghệ thuật sân khấu làm sao hiện đại nhưng vẫn giữ được tính truyền thống... là một đòi hỏi hết sức khó khăn. Tác giả sân khấu Phạm Hữu Huề cho rằng, muốn tính truyền thống và hiện đại hòa quyện với nhau để đạt được đến sự mong muốn của sân khấu Thủ đô là điều không dễ, phải quyết tâm từ khâu kịch bản đến dàn dựng và cả kiểm duyệt nữa thì sân khấu Thủ đô mới có được như mong muốn là có những vở hay mang tính truyền thống mà hiện đại được.
Nhiều tham luận tại hội thảo cũng đã đưa ra những giải pháp trong đó đề cập tới các vấn đề: tăng cường các cuộc thi viết kịch bản về đề tài hiện đại; mở thêm các hội diễn về đề tài hiện đại ở các loại hình kịch, chèo, cải lương, tuồng, múa rối; hiện đại hóa trang thiết bị cho các đơn vị nghệ thuật; đầu tư, ứng dụng công nghệ vào nghệ thuật biểu diễn; chú trọng yếu tố con người...
Theo TS. Trần Thị Minh Thu, để phát triển, sân khấu Hà Nội cần có sự định hướng đúng dựa trên sự nhận thức đúng về tính truyền thống và tính hiện đại. Hơn thế nữa, khi cơ hội sáng tạo nghệ thuật rộng mở, đội ngũ nghệ sĩ sân khấu Thủ đô cần phải tự nâng mình lên thông qua việc học hỏi từ truyền thống, tiếp thu các giá trị mới của thời đại để tạo ra những tác phẩm xứng tầm thật sự có tác động mạnh mẽ đến đời sống văn hóa của nhân dân, trở thành một trong những nguồn lực thúc đẩy sự phát triển của Thủ đô Hà Nội./.