Người cách tân và đạt đỉnh cao của nghệ thuật hiện thực

PV: Thưa họa sĩ Đặng Thị Khuê, được biết họa sĩ Nguyễn Sáng là người Nam bộ, vậy nhưng cuộc đời và sự nghiệp nghệ thuật của ông lại gắn liền với đất Bắc, đặc biệt là Hà Nội?

Họa sĩ Đặng Thị Khuê: Đúng vậy, họa sĩ Nguyễn Sáng từng nói “không có Hà Nội thì cũng không có Nguyễn Sáng”. Ông sinh tại Mỹ Tho, năm 13 tuổi ông học trường Trung học Trang trí Mỹ thuật Gia Định hệ 4 năm. Đến năm 17 tuổi, ông ra Bắc học khóa 14 Trường Cao đẳng mỹ thuật Đông Dương - ngôi trường được coi là sáng giá nhất Đông Dương lúc ấy. Và cũng từ đó ông gắn bó với đất Bắc, với Hà Nội. Hà Nội thực sự là cái nôi của nghệ thuật Nguyễn Sáng kể từ ngày ấy.

PV: Là lớp nghệ sĩ cách mạng đầu tiên hẳn cống hiến của ông có ở nhiều lĩnh vực?

Họa sĩ Đặng Thị Khuê: Như hầu hết các họa sĩ thời đó, Nguyễn Sáng tham gia kháng chiến ngay từ buổi đầu (khi chưa kết thúc khóa học) và tham dự vào mọi lĩnh vực của đời sống kháng chiến trong tư cách nghệ sĩ chiến sĩ. Ông từng tham gia vẽ mẫu giấy bạc (tiền giấy), mẫu tem thư; vẽ những pano khổ lớn treo ở Nhà hát Lớn Hà Nội, tranh cổ động tuyên truyền địch vận; tham gia khởi nghĩa cướp chính quyền ở Hà Nội, tham gia chiến dịch Điện Biên Phủ… Ngoài ra, ông còn tham gia vẽ minh họa sách báo và sáng tác. Tiêu biểu cho các tác phẩm về đề tài chiến tranh của ông phải kể tới: “Giặc đốt làng tôi”, “Nghỉ trưa”, “Trú mưa”, “Kết nạp Đảng trên chiến trường Điện Biên Phủ”, “Thành đồng Tổ quốc”… Về đề tài bình dị trong cuộc sống, nổi bật là các tác phẩm: “Thiếu nữ bên Hồ Gươm”, “Thiếu nữ Việt Nam”, “Thánh Gióng”, “Chùa Tháp Phổ Minh”, “Thiếu nữ và hoa sen”, “Múa vòng”, “Thống nhất”, “Thiếu nữ trong vườn chuối”, “Chọi trâu”, “Đấu vật”… Ngoài ra, ông còn thành công với các bức chân dung tự họa, chân dung nhà văn Tô Hoài, nhà văn Nguyễn Tuân, họa sĩ Dương Bích Liên…

Có thể nói ở lĩnh vực nào Nguyễn Sáng cũng có những cống hiến xuất sắc. Có lẽ những trải nghiệm dấn thân thời trai trẻ ấy đã khơi nguồn sáng tạo trong ông để rồi để có được những hình tượng nghệ thuật đậm đặc bề dày sự sống, làm nên những tác phẩm xuất sắc sau này, là minh chứng cho một thời kỳ lịch sử.

PV: Triển lãm cá nhân đầu tiên cũng là duy nhất của họa sĩ Nguyễn Sáng tổ chức năm 1984 được ông coi như lần sinh nhật thứ hai của mình. Là người tổ chức triển lãm, xin bà cho biết lý do nào cho sự lựa chọn ấy, trước đó từng có triển lãm cá nhân chưa và vì sao triển lãm trở thành sự kiện?

Họa sĩ Đặng Thị Khuê: Vâng, bấy nhiêu mà đã 39 năm rồi. Trước đó, Hội Mỹ thuật Việt Nam đã tổ chức triển lãm cá nhân cho họa sĩ lão thành Nguyễn Phan Chánh vào năm 1978 và họa sĩ Trần Văn Cẩn vào năm 1980, giới thiệu toàn bộ sự nghiệp nghệ thuật của hai danh họa thế hệ đầu tiên của nền hội họa hiện đại Việt Nam.

Triển lãm cá nhân của họa sĩ Nguyễn Sáng tổ chức vào tháng 7/1984 tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam mở đầu cho một thời kỳ mới và cũng là thời kỳ phát triển nghệ thuật đương đại trong xu thế hòa nhập vào khu vực và thế giới. Thời kỳ chuyên nghiệp nghệ sĩ cá nhân đóng vai trò quyết định, thời kỳ xã hội hóa các sản phẩm sáng tạo nhằm đưa nghệ thuật vào đời sống…

Thành quả sáng tạo gần 40 năm của họa sĩ Nguyễn Sáng với hơn 100 tác phẩm gồm nhiều chất liệu được giới thiệu tại triển lãm là minh chứng cho những thành tựu đỉnh cao của ông trong sáng tạo chuyên nghiệp, sự dấn thân cho nghệ thuật cách mạng và xã hội của nghệ sĩ, đặc biệt là sự độc đáo của cá tính sáng tạo trong cách tân ngôn ngữ. Triển lãm của ba tác giả Nguyễn Sáng (1984), Bùi Xuân Phái (1984), Nguyễn Tư Nghiêm (1985) đã tạo bước ngoặt quan trọng trong sự chuyển đổi ngôn ngữ nghệ thuật và các hoạt động nghệ thuật cho cả một thời kỳ. Nhà nghiên cứu và phê bình mỹ thuật Thái Bá Vân trong một bài viết về triển lãm của họa sĩ Nguyễn Sáng đã nhận xét: “cả mấy trăm cuộc đời sôi nổi ập vào triển lãm… ta có thể hình dung không khí ngày đó lẫn tầm ảnh hưởng của sự kiện”.

PV: Đời sống cá nhân nghệ sĩ có liên quan đến sáng tạo nghệ thuật rất nhiều. Với họa sĩ Nguyễn Sáng chắc hẳn bà cũng có những kỷ niệm đáng nhớ về ông?

Họa sĩ Đặng Thị Khuê: Văn là người, và mọi sáng tạo điều như vậy. Nhưng nghệ sĩ thì thường không chỉ sống một cuộc đời. Tầm vóc xúc cảm và tầm cỡ tư duy của những tài năng lớn không bó hẹp vào đời sống cá nhân mà hàm chứa cả tinh thần thời đại. Những cá tính và tư chất của họ luôn in dấu cội nguồn văn hóa - thứ làm nên tính cách đặc thù và cá biệt không thể trộn lẫn. Nếu không phải là người Nam bộ chắc Nguyễn Sáng không thể cống hiến cho đời một cái nhìn hào sảng và phân minh đến như vậy. Tuy nhiên, trong ông còn có khả năng tích hợp nhiều phẩm chất đa dạng khác, thể hiện ở lối ứng xử chân thành mà mực thước, sự tinh tế tao nhã trong ẩm thực.

Ấn tượng đáng nhớ nhất với ông là câu nói ngắn gọn trong buổi khai mạc triển lãm của mình năm 1984: “Tôi chẳng có gì đâu ngoài một tấm lòng và hai bàn tay trắng” và đề nghị của ông với riêng tôi “em gắng mặc chiếc áo dài và đứng cạnh anh hôm khai mạc nhé”. Mãi sau này tôi mới vỡ ra, có lẽ chiếc áo dài ấy là niềm lưu luyến với đất Bắc, với Hà Nội (sau triển lãm, họa sĩ Nguyễn Sáng vào Nam sinh sống) và với cả người vợ đã khuất của mình. Thật tiếc, chỉ vài năm sau là ông mất.

PV: Theo bà, vị thế xưa và nay của họa sĩ Nguyễn Sáng có gì khác khi nghệ thuật và thời đại đã đổi thay và ảnh hưởng của nghệ sĩ đối với lớp nghệ sĩ sau này?

Họa sĩ Đặng Thị Khuê: Nguyễn Sáng đã đạt tới đỉnh cao của của thời kỳ nghệ thuật hiện thực. Nghệ thuật của ông đã lưu dấu trong tiến trình của nghệ thuật hiện đại Việt Nam, định vị vị thế của một tài năng xuất chúng. Giờ đây nghệ thuật đương đại Việt Nam đã viết thêm những trang mới nhưng tấm gương sáng tạo và nhân cách sống của ông thì còn mãi. Hy vọng rằng một ngày nào đó không xa, Việt Nam sẽ có một Bảo tàng nghệ thuật đương đại, và trong đó không thể thiếu được một phòng tranh của riêng ông - một trong 4 trụ cột của mỹ thuật hiện đại Việt Nam (Sáng, Nghiêm, Liên, Phái)./.

Khánh Thư thực hiện