Ký ức phía sau những bức ảnh lịch sử
Trong số các tác giả được trao Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2022 có một gương mặt quen thuộc của giới nhiếp ảnh Việt Nam. Đó là nhà báo nghệ sĩ nhiếp ảnh Đinh Quang Thành.
Chúng tôi đến thăm Nghệ sĩ nhiếp ảnh (NSNA) Đinh Quang Thành ngay sau ngày ông được nhận Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật năm 2022 (ngày 19/5/2023). Đón chúng tôi trong khuôn viên ngôi nhà xanh mát, NSNA Đinh Quang Thành xúc động chia sẻ niềm vui khi ông vừa vượt qua cơn bạo bệnh và cả những câu chuyện về sau những bức ảnh năm xưa.
Năm 1967, Đinh Quang Thành đang là phóng viên Thông Tấn Xã Việt Nam (TTXVN) thường trú tỉnh Hà Nam Ninh (nay là tỉnh Hà Nam). Thời điểm ấy ở miền Bắc, quốc lộ 1 là huyết mạch trung chuyển hoàng hàng hóa, súng đạn, người vào phía Nam. Nơi đây còn là điểm tập trung vũ khí, hậu cần, các đơn vị bộ đội tập kết vào tiền tuyến. Do nắm bắt được địa danh quan trọng của ta, địch ngày đêm cho máy bay oanh tạc thả bom dọc tuyến đường sắt, đường bộ, đường thủy hòng cắt đứt giao thông. Là phóng viên, Đinh Quang Thành thường xuyên có mặt ở những điểm nóng chụp hình, ghi chép để có bài gửi về cơ quan.
Do địch oanh tạc vào ban ngày, nên ông thường tác nghiệp vào ban đêm. Nói về sự vất vả, nguy hiểm, Đinh Quang Thành ví von tính mạng ông lúc bấy giờ “ngàn cân treo sợi tóc”, ranh giới sinh tử rất mong manh. Nhưng do nhiệm vụ Đảng, cơ quan giao phó nên ông không quản hiểm nguy để hoàn thành.
Có một kỷ niệm khiến Đinh Quang Thành không bao giờ quên năm ấy đó là khi ông đến đơn vị Thanh niên xung phong (TNXP) để ghi lại hình ảnh hoạt động của các nữ TNXP hướng dẫn các đoàn xe quân sự lên cầu vào tuyến trong. Ông được nghe kể lại câu chuyện cô gái TNXP còn rất trẻ tên là Nguyễn Thị Phúc mới hi sinh khi làm nhiệm vụ hướng dẫn lái xe qua cầu. Trong khi đoàn xe quân sự chuẩn bị lên cầu thì còi báo động rúc liên hồi, tiếp đến là tiếng máy bay địch rất gần, Nguyễn Thị Phúc lao ra đường dùng cờ báo hiệu các lái xe tắt hết đèn gầm thì bom rút xuống như mưa. Cô chỉ kịp chạy đến cửa hầm thì đã bị một mảnh bom dội xuống cưa đứt đùi. Do vết thương quá nặng, lại không có điều kiện cấp cứu kịp thời, Nguyễn Thị Phúc đã hi sinh, để lại thương tiếc cho đồng đội. Ngay sau đó, nhiều đội viên nữ trong đơn vị đã tiếp tục xung phong làm nhiệm vụ nguy hiểm đó. Bức ảnh “Đường ra tiền phương” Đinh Quang Thành chụp một nữ TNXP làm nhiệm vụ thay người đồng đội Nguyễn Thị Phúc đã hi sinh làm trong cụm tác phẩm được trao tặng Giải thưởng Nhà nước.
Khi chiến tranh miền Nam đang thời kỳ quân ta toàn thắng trên nhiều mặt trận, giải phóng các tỉnh miền Trung, Nam Trung bộ tiến tới giải phóng Sài Gòn, nhà báo Đinh Quang Thành cùng nhóm phóng viên TTXVN được lệnh tăng cường cho chiến dịch Hồ Chí Minh...
Ông nhớ lại cuối tháng 3 năm 1975, ông đang có chuyến công tác tại Hải Phòng thì nhận được điện của nhà báo Đỗ Phượng lúc đó là giám đốc TTXVN gọi về để đi chiến dịch gấp. Không kịp về nhà, Đinh Quang Thành chỉ đủ thời gian nhắn tin cho vợ đến cơ quan nhận đồ dùng cá nhân mang về bởi những gì cần thiết cho một phóng viên thì đã được cơ quan chuẩn bị sẵn.
“Tổ mũi nhọn” là tên Anh Đỗ Phượng đặt cho nhóm công tác gồm Đinh Quang Thành và hai trung hủy phóng viên Thông tấn xã quân sự là Hứa Kiềm, Vũ Tạo. Trên chiếc com-măng-ca đít vuông Liên Xô còn một máy điện đàm quay tay và chú điện báo tên là Bình cùng bao gạo 50kg. Rời Hà Nội, xe đi suốt ngày đêm không nghỉ để lại phía sau những địa danh quen thuộc: Thanh Hóa, Vinh, Đồng Hới, Vĩnh Linh... Sớm hôm sau, họ đã vượt cầu Hiền Lương, cây cầu chia cách hai miền Nam - Bắc suốt 20 năm. Qua Cồn Tiên, Dốc Miếu vượt cầu phao Mỹ Chánh rồi vào đến Huế... Khi “Tổ mũi nhọn” đến Huế, thành phố đã được giải phóng trước đó một ngày. Ở đây họ đã gặp được anh Lâm Hồng Long, Trần Mai Hưởng.
Ngày 28/3 giải phóng Đà Nẵng, Đinh Quang Thành đi cùng Lữ đoàn tăng 203 vượt đèo Hải Vân tiến vào thành phố. Là phóng viên mặt trận, ông luôn phải có mặt ở những điểm nóng, nhạy cảm để có tin, bài gửi ra Bắc. Càng vào gần thành phố, đoàn xe tăng, xe cơ giới càng đi chậm lại do người dân đổ ra đường với cờ, hoa đón mừng đoàn quân. Từ trên xe nhảy xuống, Đinh Quang Thành liên tiếp bấm máy. Và những khoảnh khắc hiếm hoi đã được thu vào trong ống kính của ông. Hình ảnh những bà mẹ miền Nam bê từng thùng trái cây, các loại bánh gói sẵn để chờ đoàn xe đi tới và đưa tận tay người chiến sĩ thực sự cảm động, vui sướng khiến nước mắt ông cứ thế trào ra...
Lệnh từ Hà Nội điện vào chỉ đạo: “Tổ mũi nhọn” tiếp tục hành quân đến X”. Nhưng X là đâu? Đinh Quang Thành bảo lúc ấy ông và các đồng nghiệp đều ngơ ngác không tìm được câu trả lời mà chỉ biết X là phía trước. Sau ít ngày ở Đà Nẵng, “Tổ mũi nhọn” lại lên đường, có thêm Lâm Hồng Long và Trần Mai Hưởng cùng đi. Ở Nha Trang, họ mượn được của Ủy ban Quân quản thêm hai chiếc xe Honda, thế là cuộc hành quân tiến vào Sài Gòn lại tiếp tục.
Có một kỷ niệm làm Đinh Quang Thành nhớ mãi, đó là 11h30 ngày 30/4/1975, sau khi theo Lữ đoàn tăng 203 tiến vào Dinh Độc Lập để lấy tư liệu và chụp hình gửi ra Hà Nội, bất chợt ông thấy một thanh niên đứng thập thò ngoài cổng Dinh níu áo mình, đưa ra chiếc đồng hồ còn mới và nói: “Chú ơi, cháu muốn đổi chiếc đồng hồ lấy đồng tiền có hình Bác Hồ đem về cho ba má thấy trong ngày giải phóng”. Đinh Quang Thành liền bảo: “Chú không đổi hình ảnh Bác lấy đồng hồ nhưng cháu đưa chú đến sân bay Tân Sơn Nhất ngay bây giờ, chú sẽ tặng cháu đồng tiền có hình Bác đẹp nhất. Cháu biết đường không?”
“Cậu thanh niên vui sướng hồ hởi giục tôi lên xe nổ máy phóng nhanh đến sân bay. Đến nơi, trước cổng hàng rào dây thép gai, anh ta dừng xe không dám đi tiếp Vì trong đó đang có nhiều tiếng súng, khói đen ngút trời. Tôi trấn an, không sợ, cứ đi thẳng vào trong, quân giải phóng đang ở đó. Lúc này như đã trấn tĩnh, chàng trai trẻ tiếp tục theo chỉ dẫn của tôi phóng nhanh đến đường băng. Tôi kịp thời đuổi theo các anh bộ đội đang tiến sâu vào trung tâm chỉ huy. Khói mù mịt, lửa đỏ rực trên các máy bay thi thoảng lại bùng lên thành cột khói cao vút. Tôi liên tiếp bấm hết 2 cuốn phim bằng 2 chiếc máy ảnh Rolleiflex và Pentax chụp phim 3x4 mang theo. Tác nghiệp xong tôi nhớ đến chàng thanh niên. Ngó trước, nhìn sau mới thấy cậu ta đang thập thò tít ngoài xa vì sợ. Tôi quay lại và cậu ta lại đưa tôi về Dinh Độc Lập. Giữ đúng lời hứa, tôi lấy trong túi áo tờ 10 đồng đỏ còn mới có hình Bác Hồ đưa cho người thanh niên. Anh ta cầm tờ bạc, rối rít cảm ơn và nhảy lên xe hòa vào dòng người đang đổ ra đường phố đón niềm vui chiến thắng”, Đinh Quang Thành nhớ lại.
Sau này bức ảnh “Bộ đội sư đoàn 10 - Quân Đoàn 3 đánh chiếm sân bay Tân Sơn Nhất” do Đinh Quang Thành chụp hôm đó nhận được nhiều giải thưởng trong nước và quốc tế.
Mới đây, những tác phẩm ảnh thể hiện tinh thần quả cảm “địch phá, ta cứ đi” - trên mặt trận giao thông vận tải của quân và dân ta trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước đã mang về cho Đinh Quang Thành giải thưởng cao quý - Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật năm 2022. Đó là các tác phẩm: “Đường ra tiền phương”; “Địch phá, ta cứ đi”; “Băng qua bom đạn địch trên kênh nhà Lê, các đoàn thuyền chở lương thực từ Hà Nam Ninh vào khu 4”; “Cầu phao bằng thuyền nan có tải trọng lớn là cây cầu tre duy nhất trong chiến tranh chống Mỹ”; “Tỉnh Nam Hà nổi tiếng trong việc đảm bảo giao thông vận tải chống Mỹ, sáng tạo nhiều loại cầu bằng vật liệu khác nhau”.
Sau 48 năm thống nhất đất nước, Đinh Quang Thành tự hào vì đã góp phần ghi lại lịch sử trong những năm tháng chiến tranh. Dù đã bước sang tuổi 88 nhưng ký ức năm xưa trong ông thì như còn mới đây./.