Nhà thờ Nguyễn Sư Mạnh (huyện Ba Vì)
Nhà thờ Nguyễn Sư Mạnh thuộc xã Cổ Đô, huyện Ba Vì, Hà Nội.
Nhà thờ danh nhân Nguyễn Sư Mạnh thuộc làng Cổ Đô, xã Cổ Đô huyện Ba Vì, Hà Nội có tên gọi khác là nhà thờ họ “Nguyễn trong” (để phân biệt với nhà thờ Nguyễn Bá Lân họ “Nguyễn ngoài”).
Nhà thờ toạ lạc trên một khu đất đẹp, nhìn theo hướng đông nam. Theo thuyết phong thuỷ, thế đất này hình Thanh long, nằm giữa hợp lưu ba con sông lớn. Từ thủ đô Hà Nội đi theo Quốc lộ 32 Hà Nội - Trung Hoà qua huyện lị Ba Vì chừng 6km rẽ phải vào đường tỉnh lộ 93, tới bờ đê hữu sông Hồng đi chừng 1km nữa, di tích nằm ở trung tâm làng Cổ Đô.
Cổ Đô là một vùng quê giàu truyền thống với nghề dệt lụa cổ truyền và nổi tiếng là đất văn học với nhiều nhà khoa bảng. Danh nhân Nguyễn Sư Mạnh hay còn gọi là “Lưỡng Quốc Thượng Thư” (1458). Vì nhà nghèo cha mẹ mất sớm nên năm 27 tuổi Nguyễn Sư Mạnh mới lều chõng đi thi, ông đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân năm Giáp Thìn, niên hiệu Hồng Đức thứ 15 (1484) và ra làm quan đến “Kim tử vinh lộc đại phu”, coi Viện hàn lâm kiêm chức “Đông các đại học sĩ nhập thị kinh diễn”, “Thượng thư bộ Lễ Sùng tín hầu”. Sau đó, ông lấy con vua, được phong phò mã chỉ huy cấm quân và đổi họ là Lê. Năm Canh Thân ông được cử sang sứ nhà Minh. Lúc vào yết kiến, vua Minh thấy sứ thần nước Nam mặc áo không cài khuy cho là xấc xược bèn hành tội khi quân. Sư Mạnh đối đáp mau lẹ, nên vua Minh thấy thế bèn không có ý hại người tài nước ta. Với sự học rộng tài cao văn hay chữ tốt, chỉ sau một lần đối chữ thiên “vi chính” trong sách “Luận ngữ”, Nguyễn Sư Mạnh đã khiến vua Minh khâm phục từ bỏ ý hại mà phong cho chức Thượng thư. Trong suốt cuộc đời làm quan của mình, lúc nào đối với dân ông cũng khoan hoà, đem chân thành cảm hoá mọi người.
Nhà thờ Nguyễn Sư Mạnh được khởi dựng từ lâu đời, kiến trúc hiện nay mang phong cách thời Nguyễn, gồm các hạng mục công trình: cổng, Tiền đường, Hậu đường và hai toà Tả - Hữu mạc.
Cổng được kết cấu theo kiểu vòm cuốn, qua một khoảng sân nhỏ là tới Tiền đường. Hai bên sân là hai nhà Tả hữu mạc. Toà Tả hữu mạc và Tiền đường đều được kết cấu theo kiểu ba gian hai dĩ, tường hồi bít đốc với hai mái chảy lợp ngói ri, bờ nóc, bờ hồi đắp theo kiểu bờ đinh. Kết cấu bộ vì đỡ mái được làm theo kiểu “thượng giá chiêng rường”, cột trốn, hạ trốn, chồng rường trên quá giang, bẩy hiện.
Riêng toà Tiền đường, phía trước là hệ thống cửa gỗ, phần dưới cửa được bưng kín bằng ván, phần trên cửa là chắn song con tiện tạo ra sự thông thoáng, thẩm mỹ. Gian giữa toà Tiền đường được xây bệ thờ lớn theo kiểu nhị cấp, cấp cao nhất được đặt ngay ngắn một bia đá uy nghi có dòng chữ “Nguyễn Sư Mạnh - Lê Triều Hồng đức giáp thìn khoa tiến sĩ”.
Nhìn chung, phần kiến trúc gỗ của toà Tiền đường và hai nhà Tả hữu mạc thiên về xu thế vuông, chắc khoẻ, bào trơn đóng bén, soi gờ kẻ chỉ. Nhưng các nghệ nhân đã biết kết hợp ở đầu các con rường trang trí hoa văn, hoa lá, chữ thọ, tạo thêm phần mềm mại, duyên dáng cho kiến trúc.
Hậu đường là một toà nhà chạy dọc được nối liền với gian giữa Tiền đường, với hai mái chảy lợp ngói ri. Toàn bộ gian Hậu đường được bưng bằng ván đố lụa. Trong toà Hậu đường phần lớn không trang trí hoa văn mà chỉ tập trung vào cỗ long ngai bài vị cùng một số đồ thờ tự, chỉ riêng mặt ngoài Hậu đường tạc những tác phẩm mang tính nghệ thuật dân gian như: mặt hổ phù miệng ngậm chữ thọ, đào, tùng cúc, hoa dây, hình tượng “lưỡng long chầu nguyệt”. Phía trước khám còn có hệ thống cửa bức bàn, cửa được chia thành nhiều ô và mang mộng khép kín chắc khoẻ, hệ thống cửa này được sơn son và khắc tứ linh “long, ly, quy, phượng”. Đặc biệt trong Hậu đường treo câu đối ca ngợi công đức của danh nhân đối với quê hương - đất nước.
Hiện nay trong nhà thờ còn lưu giữ nhiều di vật như: một bài vị nhỏ, một cỗ long ngai bài vị, 3 bức hoành phi, một đôi lộc bình, 1 chiêng đồng, đặc biệt 1 bia đá ghi năm đỗ tiến sĩ, 1 cuốn tộc phả họ Nguyễn và nhiều đồ thờ có giá trị khác.
Dòng họ Nguyễn tổ chức tế lễ một năm hai tuần lễ chính vào ngày 15-16 tháng giêng và ngày 15-16 tháng chín âm lịch (là ngày giỗ của cụ Nguyễn Sư Mạnh) để tưởng nhớ công ơn của cụ. Vào những ngày này, các con cháu gần xa đều tập trung về quê hương và tới nhà thờ để tế lễ.
Nhà thờ Nguyễn Sư Mạnh là di tích lưu niệm danh nhân, được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng là di tích lịch sử - văn hoá theo Quyết định số 52/2001/QĐ-BVHTT ngày 28/1/2001./.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 01