Nhà thờ Lê Ngô Cát (huyện Chương Mỹ)

Phú Bến là một trong những thôn của xã Thụy Hương, huyện Chương Mỹ hiện còn lưu giữ và bảo tồn được nhà thờ danh nhân Lê Ngô Cát - tác giả bộ “Đại Nam quốc sử diễn ca” nổi tiếng. Xung quanh nhân vật lịch sử này còn nhiều giai thoại lưu truyền cho đến tận ngày nay. Sử sách chép rằng: Lê Ngô Cát tự là Bá Hanh, hiệu là Trung Mại, sinh năm Đinh Hợi triều vua Minh Mạng thứ 8 (1827) tại xã Hương Lang (tức xã Thuỵ Hương ngày nay). Lớn lên học với cha là Lê Ngô Duệ (tự là Ninh Phủ, hiệu là Nhất Chân), nguyên là Giám sinh trường Quốc Tử Giám, sau đỗ Cống sinh năm Minh Mạng thứ nhất (1820), sung vào Nội giám 3 năm rồi nhân vì việc nhà xin cáo về. Thân mẫu là người họ Chu, huý là Quán, hiệu là Từ Ái.

Như vậy, Lê Ngô Cát sinh trưởng trong một gia đình giàu truyền thống hiếu học, được thân phụ dạy bảo Thi, Thư, Lễ, Nhạc từ khi còn nhỏ. Ông vốn là người thông minh, dĩnh ngộ lại có tài văn chương, đặc biệt là tài văn chương Nôm.

Sau khi đậu Cử nhân năm Mậu Thân đời vua Tự Đức (1848), ông ra làm quan. Trải qua các chức Giáo thụ phủ Kinh Môn (Hải Dương), Biên tu ở Quốc sử quán, sau làm Án sát tỉnh Cao Bằng. Ông có tài làm thơ Nôm nhanh, ngoài sách Sử ca, hiện còn một số bài thơ Nôm để lại và một bản dịch bài Hồi văn. Chính trong thời gian làm việc tại Quốc sử quán, ông đã được tiến cử vào việc sửa sách Sử ký quốc ngữ ca (1858).

Với riêng văn thơ Nôm, Lê Ngô Cát không tiếp tục mạch văn chương thế kỷ XVIII - XIX. Trong bài tựa sách Đại Nam quốc sử diễn ca viết vào mùa thu năm Canh Ngọ đời vua Tự Đức thứ 23 (1870), Phạm Đình Toán có nói rõ như sau: “Quốc sử diễn ca do quan Án sát tỉnh Cao Bằng là Lê Ngô Cát vâng lệnh soạn..., quan Hình bộ Thị lang là Phạm Công Xuân Quế đã nhuận sắc. Toàn sách cả thảy có 1.887 câu chép việc đủ mà rõ, không phải chỉ trẻ con đàn bà nơi đồng ruộng có thể đọc lên mà biết, tuy là văn thân học sĩ cũng thích xem, là vì chép việc nước ta, xem qua một lượt có thể biết hết”. Trong Đại Nam thực lục chính biên, quyển 18 chép: “Tháng ba năm Tự Đức thứ 11, Mậu Ngọ, vua sai các quan coi Sử quán là Phan Thanh Giản và Phạm Huy chọn người giỏi quốc âm coi việc chữ Sử ký quốc diễn ca và nối thêm sử đời Lê - Trịnh cho đến đời Xuất đế (Chiêu Thống). Các quan bèn chọn các ông Lê Ngô Cát hàm Biên tu và Trương Thúc Hào chức Tư vụ để sung vào việc đó”. Trong Đại Nam quốc sử diễn ca, những tác giả khó tính nhất cũng tìm thấy cơ man điều chia sẻ cho lịch sử dựng nước, giữ nước oai hùng nước nhà, mà người nông dân “văn thơ, phú lục chẳng hay” cũng dễ dàng hoà điệu tri âm Hoạn lộ của Lê Ngô Cát nhìn chung là trôi chảy, tuy có gặp một hai lần đình ưu. Xuất chính vào tuổi tráng niên, làm Giáo thụ phủ Kinh Môn (Hải Dương), Biên tu ở Quốc sử quán (Huế), Án sát tỉnh Cao Bằng và mất tại đây. Tác phẩm của ông để lại, với cảnh với người, với lịch sử nước nhà không thiên vị bên nào. Đó là một đóng góp to lớn cho văn học Nôm, đã không tiền mà dễ thường khoáng hậu.

Nhà thờ Lê Ngô Cát nằm ở giữa làng trông về hướng nam gồm 5 gian nhà ngang tường xây hồi bít đốc, hai mái chảy lợp ngói ri. Vào bên trong nhà thờ được chia làm hai phần: Nội tự và ngoại khách. Phần nội tự là nơi thờ cúng, phần ngoại là hiện được mở rộng làm nơi để cho con cháu hành lễ. Các bộ vì của nhà thờ được làm tương đối khác nhau. Bốn bộ vì giữa được làm theo kiểu “thượng chồng rường con nhị hạ kẻ chuyền xà nách” trên mặt bằng bốn hàng chân cột. Nghệ thuật trang trí thể hiện chủ yếu trên các bức cốn được làm theo kiểu tam giác vuông có cạnh huyền cắt khấc đỡ các hoành trung, trong lòng bức cốn được chạm hoa văn tứ quý, tùng cúc trúc mai và mây cụm với đường nét chạm lộng, hài hoà thanh thoát mang phong cách thời Nguyễn.

Trong số các di vật, đáng chú ý nhất là một nhang án, khám thờ được các nghệ nhân chạm khắc tinh xảo, hai tầng, phần trên chạm lưỡng long chầu nguyệt, xuống dưới chính giữa chạm cuốn thư, hai diềm hai bên chạm cúc dây và phượng chầu, phần cửa khám chạm hoa văn chữ triện... ỳ dạ cá. Đây là một khám thờ đẹp, chạm khắc tinh xảo mang phong cách Nguyễn và một sắc phong niên hiệu Tự Đức thứ 14 (1851).

Nhà thờ danh nhân Lê Ngô Cát đã được UBND tỉnh Hà Tây xếp hạng di tích lịch sử - văn hoá, dạng lưu niệm danh nhân năm 2006./.

Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 01

Sơn Dương (t/h)