Trang phục truyền thống nhìn từ phim Áo lụa Hà Đông và Cô Ba Sài Gòn

Giá trị nghệ thuật trong trang phục truyền thống

Trong lịch sử phát triển của mỗi nền văn hóa dân tộc, trang phục truyền thống vừa là sản phẩm sáng tạo của dân tộc từ quá khứ tới hiện tại, vừa là một trong các giá trị được lưu giữ, truyền bá và góp phần làm nên bản sắc văn hóa dân tộc. Trang phục truyền thống trong điện ảnh là vấn đề cần được quan tâm hơn nữa vì thời gian gần đây, từ trong sinh hoạt xã hội đến các hoạt động nghệ thuật, từ sự du nhập của một số kiểu trang phục từ nước ngoài mà một số sản phẩm may mặc ở trong nước đã nhân danh “hiện đại”, xem nhẹ yếu tố bản sắc. Trên thực tế, tình trạng này đang có xu hướng tràn lan từ thành thị tới nông thôn, cho nên từng có ý kiến cho rằng, chúng ta đang đứng trước nguy cơ mai một bản sắc trong trang phục.

Trước hết, trang phục truyền thống không chỉ là vật dụng để bảo vệ cơ thể, thích nghi với tự nhiên (như chống rét hay chống nóng) mà với quá trình phát triển, nó còn là phương tiện phản ánh thẩm mỹ, văn hóa; phản ánh xu hướng, khả năng sáng tạo của cá nhân cũng như cộng đồng. Ðối với một số dân tộc, trang phục truyền thống còn chuyển tải cả quan niệm về vũ trụ, nhân sinh quan của cộng đồng văn hóa trong quá khứ thông qua màu sắc, hoa văn, họa tiết được dệt hay thêu trên váy và áo. Một số trang phục còn đi kèm với dấu hiệu phân biệt thứ bậc xã hội của từng người... Chính vì tính phức hợp về giá trị, vì nét riêng độc đáo về văn hóa mà trang phục truyền thống đã trở thành loại sản phẩm luôn được coi là niềm tự hào của văn hóa mỗi dân tộc. Khi cá nhân mặc trên người bộ trang phục dân tộc cũng là khi mỗi người tự ý thức về bản sắc của nền văn hóa đã làm nên tư cách và diện mạo văn hóa của mình.

Tuy nhiên, cũng phải thừa nhận rằng, trong một số trường hợp, trang phục truyền thống có ý nghĩa cổ truyền bao giờ cũng là sản phẩm của một thời kỳ lịch sử nhất định, phù hợp điều kiện của thời kỳ lịch sử đó. Khi điều kiện lịch sử, quan niệm thẩm mỹ, chất liệu may mặc, môi trường giao lưu, học hỏi hay thao tác lao động đã thay đổi, thì trang phục cũng cần phải phát triển sao cho phù hợp bối cảnh mới, và việc làm này có quan hệ mật thiết với khả năng sáng tạo trên cơ sở truyền thống của con người. Ðồng thời, không thể biến trang phục truyền thống thành sự phô diễn hình thức, và người mặc trang phục truyền thống thiếu hụt tinh thần, ý thức đối với bản sắc văn hóa dân tộc. Vì thế, để việc giữ gìn, phát triển bản sắc trong trang phục của dân tộc trở thành ý thức văn hóa chung, chúng ta cần chú ý tới vai trò, tác động của hệ thống giáo dục phổ thông, các phương tiện quảng bá văn hóa, các cơ sở may mặc…

Cái Đẹp trong nghệ thuật là sự hòa quyện đến mức gần như tuyệt đối của chỉnh thể tinh thần Chân - Thiện - Mỹ, của tình cảm - trí tuệ - khát vọng và ý chí con người. Cái Đẹp truyền thống là những yếu tố của di tồn văn hóa, xã hội thể hiện trong chuẩn mực hành vi, tư tưởng, phong tục tập quán, thói quen lối sống và cách ứng xử của cộng đồng người được hình thành trong lịch sử và đã trở nên ổn định, được truyền từ đời này sang đời khác và được lưu giữ lâu dài. Và cái Đẹp trong trang phục truyền thống là giá trị nghệ thuật có tính lịch sử, đã được lưu giữ và kiểm chứng qua thời gian, đã tồn tại và phát triển theo dòng thời gian.
Nghệ thuật nói chung và điện ảnh nói riêng đóng vai trò quan trọng trong quá trình giữ gìn, phát triển bản sắc văn hóa thông qua trang phục truyền thống. Và tương hỗ, vẻ đẹp của trang phục truyền thống làm tăng hiệu quả nghệ thuật trong điện ảnh.

Trang phục truyền thống phản ảnh nhân vật trong “Áo lụa Hà Đông” và “Cô Ba Sài Gòn”

Những năm gần đây, điện ảnh Việt đã ghi lại dấu ấn với khán giả thông qua các tác phẩm khai thác đời sống và văn hóa trang phục dân tộc trong các giai đoạn lịch sử khác nhau như “Lều chõng”, “Long Thành cầm giả ca”, “Áo lụa Hà Đông”, “Cô Ba Sài Gòn”, “Lý áo dài”... Những bộ phim đã thu hút hàng triệu lượt khán giả trong và ngoài nước quan tâm, trên một góc độ nào đó, chính điện ảnh đã đưa áo dài Việt đến với cả thế giới và góp phần không nhỏ trong việc xây dựng nên hình ảnh tuyệt đẹp về bộ quốc phục của phụ nữ Việt Nam. Và ở chiều ngược lại, áo dài đã làm cho điện ảnh thêm mềm mại, quyến rũ và mang đậm bản sắc độc đáo, riêng có.

Đó là chiếc áo dài trắng trong phim “Áo lụa Hà Đông”. Chiếc áo dài đã quấn lấy cơ thể non nớt của bé trai bất hạnh, vừa chào đời đã bị bỏ rơi nơi vệ đường. Đó cũng là vật có giá duy nhất mà đứa con trai tên Gù bị bỏ rơi ấy có được. Để rồi đó lại là chiếc áo mà Gù dùng làm vật đính ước, chiếc áo dài cưới với Dần… Cái nghèo vì chiến tranh đã buộc Dần phải hi sinh chiếc áo dài cưới - kỷ vật duy nhất, món quà lãng mạn nhất trong cuộc đời lắm gian truân - để sửa thành chiếc áo dài học trò cho hai cô con gái An, Ngô thay phiên nhau mặc đến trường... Chiếc áo dài là vật cưu mang của cha, là kỷ niệm tình yêu đầu đời của mẹ và là niềm hạnh phúc khi được đến trường của những cô con gái.

Bộ phim không chỉ diễn tả cuộc sống nghèo khó của gia đình anh Gù vào năm 1954 khi thực dân Pháp đang đàn áp miền Bắc Việt Nam mà còn cài cắm ý đồ nghệ thuật thông qua chiếc áo dài trắng. Đó dường như là nguồn sáng le lói duy nhất còn lại trong một gia đình thiếu trước hụt sau, trong đó chứa đựng linh hồn của cả gia đình và cũng mang trong mình hình tượng của người phụ nữ Việt Nam - mỏng manh nhưng không hề yếu đuối. Những điều này kết tinh lại thành bài văn đầy cảm xúc của An trong tiết học cuối cùng, bài văn vẫn còn dang dở và bao đau thương, mất mát về sau vì chiến tranh. Hình ảnh chiếc áo dài trắng mang ý nghĩa biểu tượng rất lớn trong “Áo lụa Hà Đông” đã khiến khán giả có nhiều cung bậc cảm xúc khi xem phim.

Theo dòng chảy thời gian về chiếc áo dài của những năm 1945 trong phim, “Áo lụa Hà Đông” lại đưa ta đến chiếc áo dài của những năm 1960 trong phim “Cô Ba Sài Gòn”. Ở “Cô Ba Sài Gòn”, áo dài là trang phục xuất hiện nhiều nhất trong phim và cũng tốn nhiều thời gian thực hiện nhất. Theo chia sẻ của nhà sản xuất thì họ đã phải tìm đến các thợ lành nghề, truyền nhân nghề may áo dài Sài Gòn xưa để xin tư vấn. Ngoài ra, họ cũng tham khảo ý kiến của những chuyên gia về áo dài như nhà thiết kế Sĩ Hoàng. “Khán giả bây giờ rất tinh ý. Nếu mình làm không đến nơi đến chốn, không đúng tinh thần của áo dài năm 1960 - một trong các bối cảnh phim, người xem sẽ nhận ra ngay”, nhà thiết kế cho biết. Đoàn phim đã góp nhặt từ các thợ may lành nghề nhiều năm và các bước cho ra đời tà áo dài truyền thống gồm: đo, cắt, ráp, luồn vải, kết nút và ủi. Hay bí quyết để may áo đẹp của nhân vật bà Thanh Mai - chủ tiệm may Thanh Nữ do Ngô Thanh Vân thể hiện: “Vải có hoa văn thì phải canh chỉ cho đối xứng tà trước, tà sau. Nút muốn kết cho đẹp thì sợi chỉ phải trải đều, không được dồn cục, chiếc áo may ra mới có thể sắc sảo được”.

Thông điệp mà “Cô Ba Sài Gòn” tạo ra là tôn vinh tà áo dài truyền thống qua các giai đoạn thăng trầm của lịch sử. Yếu tố hiện đại và truyền thống được đan xen nhịp nhàng bằng một ngôn ngữ bình dị, làm nên linh hồn của phim thời trang và văn hóa. Bên cạnh đó, phim góp phần vào lời giải đáp cho câu hỏi: “Phải làm mới áo dài như thế nào?“ vốn gây tranh cãi trong nhiều năm qua. Không chỉ áo dài, trang phục kiểu Tây của Ninh Dương Lan Ngọc và các diễn viên ở bối cảnh xưa cũng được đầu tư. Các bộ Âu phục đơn giản hơn nên có thể may sẵn trước đó vài tháng. Những chất liệu như phi lụa, phi dẻo, organza, gấm, nhung, satin... dễ tìm vì vẫn còn thịnh hành đến thời này. Mẫu đầm suông cùng những đường kẻ ô vuông màu sắc của nhân vật Như Ý (Lan Ngọc thủ vai) khiến người xem nhớ đến bộ sưu tập năm 1966 của Yves Saint Laurent mang tên Riant Monde. Những xu hướng thời trang của năm 1960 như Swing London, hippie... cũng được tái hiện với họa tiết chấm bi hay phụ kiện đi kèm váy áo có kính mắt mèo, băng đô, mũ rộng vành, giày mũi nhọn đế thấp... Khâu tìm phụ kiện là thử thách với ekip. Bên cạnh những phụ kiện phổ biến dành cho nữ giới thời xưa như ngọc trai, mã não, xắc tay... nhiều món đồ được “săn lùng” và góp nhặt nhiều ngày từ những cửa hàng bán đồ cũ ở Sài Gòn như kính mắt mèo của nhân vật Thanh Mai.

Nhiều trang phục trong phim gợi những chi tiết hoài cổ. Họa tiết gạch bông đặc trưng trong kiến trúc Đông Dương một thời vang bóng từ những vật dụng đơn giản nhất từ bình hoa, gạch lát, bảng hiệu quảng cáo đã trở thành cảm hứng thiết kế váy áo cho nhân vật Như Ý, hay những đường ghép theo phong cách pop-art, xu hướng thịnh thành của thời trang thế giới vào những năm 1960. Bộ sưu tập này cũng từng lên sàn diễn Vietnam International Fashion Week trước khi phim ra mắt, với sự trở lại của Ngô Thanh Vân trong vai trò mở màn.

Nhìn rộng ra bên ngoài, chúng ta cũng thấy rất rõ một số quốc gia có nền công nghiệp văn hóa phát triển đã xây dựng hẳn những chiến lược dùng điện ảnh để phát triển kinh tế và quảng bá về đất nước, văn hóa của mình, tiêu biểu như Trung Quốc, Thái Lan, Hàn Quốc. Có thể nói điện ảnh của Hàn Quốc đã khiến cả thế giới biết đến vẻ đẹp và văn hóa đặc sắc của một quốc gia ở Đông Á, gắn liền với thương hiệu của ẩm thực (kim chi) và trang phục truyền thống (hanbok). Kinh nghiệm của điện ảnh Hàn Quốc sẽ rất hữu ích cho điện ảnh Việt Nam, nhất là khi chúng ta đang đẩy mạnh phát triển công nghiệp văn hóa và xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Bởi vậy mà các đơn vị gần đây đã xây dựng một số bộ phim lấy chủ đề về áo dài để tham gia Liên hoan phim Việt Nam lần thứ XXII như “Đại thi hào Nguyễn Du”, “Trong bóng áo dài”, “Vũ khúc Phượng hoàng”, “Xứ Huế và áo dài”... Như vậy, áo dài sẽ song hành cùng điện ảnh và nhờ điện ảnh để quảng bá về lối sống, con người cùng nét đẹp về văn hóa trang phục của cố đô. Đây chắc chắn là một cách làm hay, mang lại hiệu quả cao.

Với lịch sử phát triển qua thời gian dài như vậy, chiếc áo dài Việt Nam đã hoàn thiện hơn bao giờ hết. Áo dài trở thành biểu tượng của nền văn hóa, tôn lên vẻ đẹp của người phụ nữ Việt. Có thể nói, áo dài không chỉ là một bộ trang phục đại diện cho cả một nền văn hóa, mà còn là cảm hứng sáng tác không dứt của nghệ thuật Việt Nam.

Phạm Thị Hường