Phủ Chúa Ba

Theo cuốn Thần phả do Hàn Lâm viện Đông các đại học sĩ Nguyễn Bính soạn năm Hồng Phúc nguyên niên (1572) và Quản giám Bách thần tri điện Hùng lĩnh thiêu khanh Nguyễn Hiền sao năm Vĩnh Hựu lục niên, thì phủ thờ bà Lý Thị Ngọc Ba cùng các con đã theo Hai Bà Trưng khởi nghĩa. Thân thế và hành trạng của Đức Bà như sau:

Xưa, tại xã Thiên Lộc, huyện Thiên Lộc, phủ Đức Quang có một tù trưởng tên là Đặng Công Thành, kết duyên cùng bà Lý Thị Ngọc. Ông bà vốn là người tu nhân tích đức, hay làm phúc cứu người. Năm năm sau, ông bà về xã Kim Cốc, tổng Bài Trượng cư trú và sinh được 5 người con trai, đặt tên là Trình Xuân, Trình Duyên, Trình Nghiêm, Trình Lang và Trình Tiến.

Ngày qua tháng lại, các vị dần dần khôn lớn và thông minh hơn người, có người tiên đoán sau này ắt có tài kinh bang tế thế. Bà Lý Thị Ngọc, sau khi chồng mất, vất vả nuôi dạy con, nhưng nghe thấy vậy, nghĩ ngay đến đất nước đang lầm than dưới ách đô hộ của nhà Hán, muốn đem tâm giúp nước cứu dân và cũng đặt niềm tin vào con mình. Năm các vị 16 tuổi, đất nước bị đổi thành quận Giao Chỉ, vua Đông Hán sai Tô Định làm Thái Thú sang cai trị nước ta. Tô Định tham tàn bạo ngược, nhân dân oán giận và nổi lên chống lại...

Bà Lý Thị Ngọc lãnh đạo nhân dân chống lại giặc. Tô Định đã mang quân về Chương Đức để đàn áp cuộc nổi dậy do bà và các con đứng đầu. Tại bến đò Tân Độ, thế giặc mạnh, bà và các con quyết định tạm rút binh lui về vùng Kim Cốc để củng cố lực lượng. Bà và các con lãnh đạo nhân dân vùng Kim Cốc thiết lập ba đồn lũy để chống lại Tô Định. Tô Định biết vậy nên đem quân bốn mặt vây chặt, nhưng mẹ con bà lên ngựa cầm đao ra trận, chém được hơn trăm đầu giặc, phá được vòng vây rút lui. Để tìm kế giết giặc, các vị bèn về chùa Hương Lang, xin tu hành tại đó để che mắt kẻ thù. Ngày ngày, các vị đèn hương, niệm Phật dưới bóng vị trụ trì là thiền sư Đạo Uẩn. Ở đây một thời gian, các vị lại về củng cố ba đồn binh cũ ở Kim Cốc. Tại chùa Linh Ứng cạnh xã, nhân dân lại kéo đến rất đông để thăm hỏi tình xưa nghĩa cũ. Sáu mẹ con bà đã giác ngộ cho người dân Kim Cốc và nhân dân quanh vùng nuôi chí giết giặc, quyết một lòng cùng mẹ con bà giải phóng đất nước. Từ đấy, chùa Linh ứng trở thành cơ sở để rèn luyện khí giới, tập quân mã, nhân dân các nơi, hào kiệt các chốn, lần lượt cả trai và gái đều quy tụ về. Có tới 50 vị tướng nam nguyện làm gia thần thủ túc. Bà Lý Thị Ngọc còn chiêu mộ được 40 vị nữ làm tùy tùng, nội vệ.

Nghe tin Hai Bà Trưng phất cờ khởi nghĩa, được các nơi hưởng ứng, sáu mẹ con bà liền cất quân về tụ nghĩa dưới trướng Hai Bà. Hai Bà Trưng thấy sáu mẹ con bà diện mạo phi thường, ứng đáp tinh thông, có nhiều mưu kế kỳ lạ, mừng lắm, liền phong bà làm “Chiêu Dung công chúa”, phong các vị con làm Tiều hậu Tả hữu trung quân Đại tướng quân. Sau lễ tế cờ, Trưng Trắc tôn Lý Thị Ngọc là Lý Thị Ngọc Ba, ý muốn tôn lên sau Trưng Trắc, Trưng Nhị rồi thứ ba là bà. Bà xứng đáng là một trong những người có vị trí hàng đầu để cùng bàn mưu việc lớn trong việc chỉ huy toàn quân. Sau lễ tế cờ ở Hát Môn, Hai Bà Trưng chia binh tướng xung trận làm hai đội. Ông Trình Xuân, Trình Duyên chỉ huy mũi tiên phong. Bà Trưng và bà Lý Thị Ngọc Ba ở mũi trung phong. Các đạo tả hữu đều xung trận hợp đồng, tiếng chiêng trống vang dội, cờ bay rợp đất. Quân sĩ do các bà chỉ huy hùng dũng xung trận, giáp chiến, giặc bị chém xác đầy cửa sông, nước không chảy được, ngoài ra giặc bị bắt sống rất nhiều. Tô Định đại bại, giang sơn thu về một mối đủ cả 65 huyện thành. Bà Trưng xưng vua, phong bà Trưng Nhị làm “Bình Khôi công chúa”, phong bà Lý Thị Ngọc Ba là “Chiêu Dung công chúa”, luận công khen thưởng các tướng sĩ, truy phong cho cả những người đã hy sinh.

Đất nước thanh bình, sáu mẹ con bà về quê hương cũ thăm mộ Đặng công. Bà Trưng thưởng cho 50 nén vàng, sáu bộ quần áo có cẩm bào, lại cho vùng Kim Cốc làm đất thang mộc, lúc sống hưởng thực ấp, lúc mất đi làm nơi thờ tự. Ngay ngày hôm đó, bà cùng các con vâng mệnh trở về quê hương, bài yết tổ tiên 5 ngày rồi về Kim Cốc. Ngày mùng 6, bỗng nhiên trời đất mịt mù, trên sông các loài thủy tộc như thuồng luồng, nghê kình nổi lên, nhân dân thấy các vị xuống thuyền và không thấy trở lại. Tin đến Hai Bà Trưng, Hai Bà đau buồn khôn xiết, than rằng: “Nay nước nhà đã yên, chắc các vị lương thần đã ra đi sau khi hoàn thành nhiệm vụ”. Hai bà truyền lệnh phong mỹ tự cho các vị và cho xây dựng ba đền thờ ở Kim Cốc. Các triều đại về sau đều theo điển lệ ban cấp sắc phong. Nhân dân trong vùng xây dựng đền thờ bà và 5 người con. Nhân dân thôn Thượng Mạo xây phủ để thờ bà Lý Thị Ngọc Ba - nữ tướng của Hai Bà Trưng và các người con của bà.

Phủ Chúa Ba có kết cấu kiến trúc chữ “nhị”, bao gồm Tiền tế, Hậu cung và các công trình bổ trợ khác.

Tiền tế phủ Chúa là ngôi nhà ba gian nhà ngang, bờ nóc và hai bờ chảy mái để trơn không trang trí, hai đầu hồi được bít đốc tạo ra không gian trang nghiêm, thành kính cho người đến chiêm bái di tích, là nơi diễn ra sinh hoạt và hành chính công vụ.

Bộ vì của tòa Tiền tế được liên kết theo một cách thức đơn giản với các cấu kiện mộc mạc, không trang trí cầu kỳ. Tuy vậy với kiểu thức “vì quá giang kèo cầu” mặt dọc và các đại có chức năng “giằng” liên kết các bộ vì với nhau, tất cả đã tạo nên một khối vững chãi. Trên hai câu đầu của bộ vì tòa Tiền tế hiện còn ghi đôi câu đối có nội dung như sau:
Phiên âm:

Thiên khai hoàng đạo nhật Địa tiếp tử vi tinh

Tạm dịch:

Ngày, trời mở hoàng đạo

Đêm, đất tiếp ánh sao

Hậu cung phủ Đức Chúa được chia thành ba gian, gian giữa bài trí đồ thờ và long ngai bài vị của bà Lý Thị Ngọc Ba, hai gian bên trái là bài vị năm người con trai và một người con nuôi của bà. Tòa Hậu cung này được khởi dựng từ triều Nguyễn, đời vua Bảo Đại, với kiểu kiến trúc tường hồi bít đốc, mái lợp ngói ri, bờ nóc để trơn, hai đầu bờ nóc đắp hai đấu đỉnh. cuối bờ dải xây giật nhị cấp.

Nhìn chung, phủ Đức chúa Ba có quy mô kiến trúc không đồ sộ, điều khắc chủ yếu thế ở long ngại bài vị Đức Chúa nhưng ẩn chứa bên trong là một di sản văn hóa cao đẹp của làng Thượng Mạo.

Phủ Chúa Ba đã được Ủy ban nhân dân tỉnh Hà Tây xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa năm 2006.

Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 01

Sơn Dương (t/h)