Quán Cao Xá Thượng
Quán Cao Xá Thượng còn có tên gọi là quán Linh Tiên, nhân dân lại quen gọi là chùa Linh Tiên thuộc thôn Cao Xá Thượng, huyện Hoài Đức, Hà Nội.
Quán Cao Xá Thượng toạ lạc trên một khu đất cao trong làng, quay hướng đông bắc, tổng thể công trình này là sự hỗn hợp quán với chùa. Trên đường vào quán là Tam quan với ý nghĩa chuyên chở vũ trụ quan về đạo Phật. Tam quan này gồm 3 gian 2 chái, 2 tầng 8 mái, các góc mái đắp đầu đao cong, tựa như bông hoa. Các bộ vì có kết cấu theo kiểu “chồng rường” trên 4 hàng chân cột, các bẩy vươn ra đỡ mái hiên. Nghệ thuật trang trí tập trung chủ yếu là chạm khắc rồng, mây và hoa lá. Tầng trên của Tam quan treo khánh đồng. Từ Tam quan đi vào là một con đường thần đạo đến cuối con đường là một Tam quan phụ làm theo dạng trụ biểu với 4 cột, đằng trước là đôi nghệ đá và đằng sau là một khoảng hẹp. Từ sân bước lên vào nền Tiền tế. Từ đây là khu vực chính gồm ba nếp nhà làm theo kiểu chữ “công”. Các nếp nhà này đều đứng trên 4 hàng chân cột chắc chắn. Y môn và cửa võng được chạm khắc tỉ mỉ, sơn son thếp vàng, nền quán được tôn cao hơn xung quanh. Tiền tế và Hậu cung được làm theo kiểu 3 gian 2 chái, mái xoè ra 4 phía, các đao uốn cong, nhà thiêu hương là 2 gian chạy dọc. Sau Hậu cung là gác chuông 2 tầng 8 mái dạng Phương đình có 4 cột chạy suốt lên tận nóc, các bộ vì nóc làm theo kiểu “chồng rường” chồng khít nên nhau thành những bức cổn rộng để các nghệ nhân chạm khắc rồng mây lửa mang phong cách thế kỷ XVII. Bên phải khu nhà thờ chính, ngay cạnh quán là điện mẫu với 3 gian thờ Tam toà thánh Mẫu, các ông hoàng và cô, cậu thuộc tín ngưỡng dân gian có từ xa xưa. Sát Hậu cung là nhà Tổ gồm 5 gian và gian giữa là nơi thờ Bồ đề đạt ma.
Nổi bật nhất ở đây là Thần điện của Đạo giáo, nhưng nó đã có sự pha trộn với tôn giáo và tín ngưỡng khác, không khí linh thiêng và gần gũi với mọi người hơn. Trên thần điện có gần 100 pho tượng, mà trong số đó nổi bật nhất là hệ thống tượng Đạo giáo.
Tại Tiền tế, ở vị trí trang trọng nhất là pho tượng Thái thượng lão quân, được coi là vị Giáo chủ của Đạo giáo, tạc dưới dạng cụ già ngồi dưới gốc cây mận, theo huyền thoại thì Lão Tử họ Lý, ra đời đã là một ông già 80 tuổi. Hai bên là Hộ pháp Khuyến thiện và Trừng ác tạc giống như ở chùa. Gần pho Khuyến thiện là nhóm tượng Bồ tát và Lữ Gia, một danh tướng thời nhà Triệu. Hồi trái là viên quan thị (có thể là Thái giám Phạm Thế Mỹ thời Lê đã tu sửa quán và khắc lịch sử quán lên một tấm bia) và 7 pho tượng hậu ít nhiều có tính chân dung. Gần tượng Trừng ác là pho Pháp sư thời Lý đã tu ở đây rồi bay lên trời, tượng vua Trần Minh Tông (1314 - 1329) do cầu tự ở đây và có con nên đã ban nhiều ân điển cho quán. Tiếp hồi trái là ban thờ Tam toà thánh mẫu với hàng tượng cô, cậu và ông hoàng.
Sau nhà thiêu hương, ở vị trí trung tâm là tượng Ngọc hoàng rồi Kim Đồng, Ngọc Nữ, lại thêm Nam Tào và Bắc Đẩu, phía trước có hàng Thập điện diêm vương. Hệ thống tượng này của Đạo giáo đã nhập nhiều vào các chùa và đã trở nên quen thuộc. Khu vực này ở cửa ngoài Hậu cung có tượng Phạm Thiên và Đế Thích ở hai bên phía sau có Ngọc hoàng rồi tiếp đến là 3 tượng hậu. Từ đây toả ra hai bên là pho Cửu thiên huyền nữ, một vị mẫu tối cao của Đạo giáo, ngồi trong quán và chỉ khi cầu đảo mới rước ngài ra. Đối diện phía bên kia chính là Khổng Tử, một vị thánh hiền Nho giáo, mở rộng ra hai bên gian hồi là cả loạt tượng Nho - Đạo - Phật khác, ở bên trái có tượng Văn Xương, một vị thần về văn học, tượng Lục vị thần tiên, tượng Long thần và toạ sơn... ưng quan trọng hơn cả chính là bộ tượng Tam thanh gồm Thái thanh, Thượng thanh và Ngọc thanh đại diện cho tất cả các vị thần tiên trong Đạo giáo ở ba cung trời, cao xa, trong trẻo nhất. Cả 3 pho này được tạo tác bằng đất luyện, theo dáng đạo sĩ búi tóc cài trâm, lưng dài, thân chít khăn vàng, mình khoác áo vàng.
Hệ thống tượng ở quán Linh Tiên là sự hỗn dung tôn giáo (Phật giáo, Đạo giáo, Nho giáo và đạo Mẫu). Ngoài ra còn những pho tượng hậu, đó là những người đã góp nhiều công của để tu sửa quán. Liên Tiên cũng bảo tồn nhiều di vật có giá trị như đôi nghệ đá trước Tam quan, nhiều cuốn thư, y môn, cửa võng... Ngoài ra còn phải kể đến khánh, chuông đồng được đúc năm Cảnh Thịnh thứ 5 (1797), tấm bia đá dựng dưới gác chuông mang 2 niên đại thời Mạc và thời Lê với bài văn nói về lịch sử của ngôi quán này. Và dưới khám thờ Cửu thiên huyền nữ có 4 hố tròn, tương truyền đó là lò luyện đan tu tiên của các vị đạo sĩ xưa, có hầm lò thông ra ngoài làng.
Quán đã được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật năm 1990.
Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 01