Hình tượng mùa xuân trong âm nhạc cổ điển

Mùa xuân trong âm nhạc thời kỳ Baroque

Thời kỳ âm nhạc Baroque, hay còn gọi là Tiền cổ điển (1600 - 1750) đã có nhiều nhà soạn nhạc nổi tiếng như: Johann Sebastian Bach của nước Đức, George Frideric Handel người Anh gốc Đức, Alessandro Scarlatti của nước Ý… Âm nhạc thời kỳ này phần lớn phác họa hình ảnh thiên nhiên, thường có tiết tấu vừa phải, nhịp độ (tempo) khoảng 60 nhịp trên 1 phút, rất gần với sóng não alpha, điều hòa nhịp tim, huyết áp của con người, tăng cường thư giãn. Chúng ta có thể nhắc tới nhạc sĩ kiêm nghệ sĩ đàn violon, đó là Antonio Vivaldi của nước Ý với những tác phẩm viết về thiên nhiên, trong đó có Tổ khúc Concerto viết cho bộ dây “The Four Seasons - Bốn mùa”. Tác phẩm đã phác hoạ bức tranh toàn cảnh về các mùa trong một năm và trong mỗi chương nhạc đều có phần giải thích ngắn. Chương I với tên gọi “Mùa xuân” cùng lời tựa như sau: “Mùa xuân đến, chim muông vui mừng ca hát chào xuân.

Những con suối reo róc rách. Mây đen kéo đầy trời. Sấm sét cũng báo hiệu mùa xuân về… Và rồi chim non lại ca hát ngọt ngào. Trên bãi cỏ, chú bé chăn dê ngủ ngon dưới gốc sồi xào xạc lá xanh... Những nàng tiên nhảy múa với điệu nhạc đồng quê...”.

Vì sao mùa xuân trong “The Four Seasons” lại có “mây đen” và có “sấm sét”? Thực ra, đây là hiện tượng bình thường của thiên nhiên. Mặt trời mọc ở hướng Đông bắt đầu cho ngày mới. Lập xuân sự sống bừng nở, sinh sôi. Theo thuyết Ngũ hành trong Kinh Dịch thì cung Chấn là hành Mộc dương nằm ở chính Đông, biểu tượng cho mùa xuân. Trong Bát quái thì “Chấn vi lôi”, có nghĩa quẻ Chấn là sự rung động, cũng là tiếng sấm vang trời. Theo vòng Trường sinh thì cung Chấn là Đế vượng của hành Mộc. Như vậy, chúng ta đã thấy sự tương đồng trong văn hóa và triết học giữa phương Đông và phương Tây, đặc biệt là qua góc nhìn của sáng tạo nghệ thuật.

Hình tượng mùa xuân được khắc họa trong âm nhạc vừa cụ thể lại vừa khái quát. Lúc thì miên man ánh nắng đầu mùa, khi lại có những hạt mưa phùn bay bay trong không gian se lạnh. Âm nhạc có sự kết nối kỳ diệu. Mỗi người sẽ có sự cảm nhận theo trải nghiệm thực tế và tâm trạng tinh thần của riêng mình. Cùng là tác phẩm “The Four Seasons” của Vivaldi, khi thưởng thức thì công chúng của nước Ý sẽ thấy được phong cảnh thiên nhiên thơ mộng của đất nước mình. Nhưng người Việt Nam khi nghe tác phẩm này trong tiết trời mùa xuân ở giữa lòng Hà Nội thì có thể sẽ thấy lấp lánh trong những giai điệu âm nhạc là hình ảnh của Hồ Gươm thơ mộng, Hồ Tây sương bay, hay những nét cổ kính linh thiêng của ngôi chùa Trấn Quốc,… Hoặc khi nghe tác phẩm này tại vùng đất Tây Bắc, chúng ta lại thấy hiện lên những cung đường mùa xuân khi đất trời thay áo mới…

Mùa xuân trong âm nhạc thời kỳ cổ điển

Thời kỳ âm nhạc cổ điển vào khoảng năm (1750 - 1820), nổi bật là trường phái âm nhạc cổ điển Vienna, trong đó có nhạc sĩ người Áo: Wolfgang Amadeus Mozart. Hình tượng của thiên nhiên đã được nhắc tới ở chương I mang tên “Mùa xuân” trong tác phẩm “Symphony No.40” (Giao hưởng số 40) mà ông viết xong vào năm 1788. Đây là tác phẩm đỉnh cao trong sự nghiệp sáng tác của ông. Trong cuốn sách “Mozart” của nhà thơ Bằng Việt đã có đoạn mô tả Chương I bản giao hưởng số 40 của Mozart về mùa xuân: “Âm nhạc mang tính kịch, không chỉ đơn thuần ca ngợi vẻ đẹp của thiên nhiên mà nó còn gần với số phận con người trước bao điều bất công, trở lực trong cuộc đời. Giai điệu bi thương hết sức gần gũi với nỗi đau khổ của con người đang cần có sự đồng cảm sâu xa... Đồng thời bản nhạc vẫn có nét chìm trầm tĩnh, tuy dịu dàng nhưng rắn rỏi, không khuất phục, nó là mầm sống bền bỉ, lòng phản kháng dũng cảm còn ẩn náu đến cùng trong mọi nỗi đau và không cho phép con người tuyệt vọng, mà tin tưởng vào mùa xuân mới đang đến. Những giai điệu mang nỗi buồn man mác được giải thoát trong ánh nắng ấm áp của mùa xuân và trong đó có niềm hy vọng, nó trải rộng dần theo những tia nắng rọi loang xuống cánh đồng, như những búp chồi xanh mọc lại trên thân cây trụi. Mùi hương đồng nội chất phác tỏa đến và xoa dịu đi bao nỗi buồn. Đó là quy luật vĩnh cửu và thiêng liêng của cuộc sống mỗi khi xuân về!”.

Trong thời kỳ âm nhạc cổ điển còn rất nhiều tác phẩm của các nhà soạn nhạc có phác họa hình ảnh của thiên nhiên. Chúng ta có thể nhớ tới một tác phẩm quen thuộc của nhạc sĩ thiên tài người Đức: Ludwig van Beethoven, đó là bản “Sonata số 5” viết cho Violin, sau này tác phẩm còn được gọi là “Spring Sonata - Bản tình ca mùa xuân”.

Mùa xuân trong âm nhạc thời kỳ lãng mạn

Thời kỳ của âm nhạc lãng mạn là khoảng năm (1820 - 1910) với những nhạc sĩ tiêu biểu như: Hector Berlioz, Johannes Brahms, Richard Wagner và Pyotr Ilyich Tchaikovsky, Chopin, Wagner, Schubert, Dvorak, Berlioz, Bizet, Grieg, Liszt, Schuman…

Thời kỳ này, hình ảnh thiên nhiên được đưa vào âm nhạc khá sinh động. Có thể kể tới nhạc sĩ Robert Schumann với Giao hưởng số 1 cung Si giáng trưởng với tên gọi “Mùa xuân”. Ngoài ra chúng ta phải nhắc tới nhạc sĩ người Na Uy đó là Edvard Grieg. Âm nhạc của ông mang đậm vẻ đẹp của thiên nhiên đất nước Na Uy, khi thì ảm đạm, khi thì tráng lệ. Ông thường đặt cây đàn piano và chơi nhạc giữa núi rừng, giữa thiên nhiên cây cỏ, muông thú, để cảm nhận ánh nắng, hơi thở của những dòng sông băng… Ông đã vẽ tranh bằng những nốt nhạc về con người và cảnh vật, đặc biệt là hình tượng của xuân trong tuyển tập viết cho đàn piano “To the Spring”.

Công chúng yêu âm nhạc đã biết tới tác phẩm “Spring Song -Bài ca mùa xuân” của nhạc sĩ người Đức - Felix Mendelssohn. Đây là tiểu phẩm số 6 trong tập “Bài ca không lời” số 5, Op. 62 viết cho piano. Bằng những giai điệu âm nhạc dịu dàng, Mendelssohn đã mang đến cho người nghe cảm nhận mùa xuân đang hiện hữu, trở mình tỉnh giấc với những cành cây non đang đâm chồi, nảy lộc, đó là lúc thiêng liêng trong giây phút hồi sinh. Tác phẩm thể hiện tình yêu bao la với thiên nhiên và tình yêu đối với con người còn rộng lớn hơn nữa.

Cũng vẽ nên những bức tranh về thiên nhiên bằng âm nhạc, còn có Tổ khúc “The seasons - Bốn mùa” của nhạc sĩ người Nga: P.I. Tchaikovsky. Đây là Tổ khúc viết cho đàn piano gồm 12 khúc nhạc, mỗi khúc nhạc tượng trưng cho từng tháng trong năm, và được nảy sinh từ ý thơ của các nhà thơ nước Nga như: Pushkin, Maicôp, Phiet, Côlxôp...

Trong tài liệu “Giảng nhạc”, nhạc sĩ Nguyễn Thị Nhung đã giới thiệu về tác phẩm này: “Bốn mùa, Tchaikovsky đã mô tả những cảnh thơ mộng của thiên nhiên nước Nga, và đồng thời diễn tả tâm trạng, tình cảm của ông. Hình ảnh những tháng của mùa xuân được khắc họa rõ nét. Xuân về trên cánh đồng, những bông hoa hé nở trong khúc hát của chim sơn ca, những bông hoa tuyết cuối cùng rơi trên cành. Mặt trời chiếu sáng, thiên nhiên bừng thức dậy. Trên những cành cây xù xì đang chuẩn bị đâm chồi, chờ đợi những khoảnh khắc, những giây phút thiêng liêng trong sự hồi sinh...”.

Mùa xuân trong âm nhạc Thế kỷ 20

Âm nhạc Thế kỷ 20 khoảng năm (1900 - 2000) tiếp tục xuất hiện nhiều nhạc sĩ nổi tiếng trên thế giới có nhiều tác phẩm phác họa hình tượng thiên nhiên. Có thể kể tới nhạc sĩ nổi tiếng của nước Nga là Igor Stravinsk với vở vũ kịch “The Rite of Spring - Mùa xuân thần thánh”. Tác phẩm của ông như một bức tranh về nước Nga cổ, phản chiếu cảnh sống đơn sơ, du mục xưa kia. Với bút pháp táo bạo, Igor Stravinsk đã sử dụng những âm thanh nghịch cùng với phần giai điệu chính nghe mượt mà như những câu hát dân ca. Chủ đề của tác phẩm được khai thác từ tuyển tập các bài hát dân ca Lithuanian do Juskiewicz sưu tầm. Qua một số tác phẩm âm nhạc kinh điển của phương Tây được quán chiếu bằng lăng kính triết học phương Đông, chúng ta đã thấy rõ hình tượng của thiên nhiên và cảm nhận được những thanh âm của mùa xuân đang tràn ngập trên khắp mọi nẻo đường. Xuân về trong thiên nhiên và xuân về trong lòng người đã tạo nên một bản hòa âm miên viễn, một trường thanh âm bất tận về cuộc sống, chắp cánh cho tình yêu thương rộng lớn dành cho muôn loài. Đây chính là duyên khởi để các tác phẩm âm nhạc viết trong tiết khí của mùa xuân và phác họa hình tượng mùa xuân luôn có nhiều cảm xúc chân thật.

Nguyễn Tiến Mạnh