Văn hóa Trà ng An trong đặt tên đường phố
Người Hà Nội thanh lịch, văn minh - Ngày đăng : 08:19, 03/02/2009
Người ở các địa phương khác mới vử Hà Nội không để ý đã đà nh, nhưng ngay cả người sinh sống đã lâu ở thủ đô cũng ít ai chú tâm tới cách đặt tên đường, phố nơi đây. Nói một cách vắn tắt thì phố phường Hà Nội cũ (khu vực chưa mở rộng) được đặt theo từng cụm, mỗi cụm tương ứng với một thời, một triửu đại nhất định trong lịch sử.
Ví dụ, có thể xem mạn quanh Hồ Gươm - trung tâm thủ đô - là "khu vực" của nhà Đinh và Tiửn Lý. Đi vử hướng Cung Văn hóa Hữu nghị là "địa phận" của nhà Trần với các phố Trần Hưng Đạo, Trần Bình Trọng, Yết Kiêu, Dã Tượng, Đỗ Hà nh, Vũ Lợi.
Những phố phía hồ Tây được mang tên các văn nghệ sĩ nổi tiếng: Xuân Diệu, Đặng Thai Mai. Những phố mới mở thuộc quận Đống Đa lấy tên các nhà văn hiện thực thời 1930-1945: Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, Nguyên Hồng...
Tất nhiên, sự sắp xếp nà y chỉ là tương đối. Tuy vậy, kể ra cũng thú vị khi mà , nếu đang ở phố Yết Kiêu, người ta có thể đoán biết rằng phố Dã Tượng cũng ở đâu đó gần nơi mình đứng. Như vậy, cách đặt tên đường phố của Hà Nội có thể giúp một bộ phận dân chúng - chủ yếu là những ai có sự quan tâm nhất định tới lịch sử - dễ tìm đường đi lối lại.
Quan trọng hơn là nó cho thấy một tính toán tương đối khoa học và rất có văn hóa của những người đứng đầu một thà nh phố.
Phố cổ Hà Nội
Tản mạn vử lịch sử của sáng kiến đặt tên
Theo nhà Hà Nội học Nguyễn Vinh Phúc, trước khi bị thực dân Pháp chiếm đóng, thời xưa, phố phường Hà Nội được đặt tên theo các dải đất hoặc công trình mà phố đi qua, hoặc các sản vật mà người phố đó buôn bán, ví dụ Hà ng Điếu, Hà ng Đường, Hà ng Gà , Hà ng Mắm, Hà ng Muối... Phố Hà ng Ngang đông người Quảng Đông sinh sống nên được gọi là phố Việt Đông (tên gọi khác của tỉnh Quảng Đông).
Việc lấy tên danh nhân để đặt cho đường phố là một tập tục ở nhiửu nước châu à‚u như Anh, Pháp, Đức, Nga, và Việt Nam tiếp nhận cách đặt tên đó từ chính quyửn thực dân Pháp.
Thời thuộc Pháp, dĩ nhiên các "danh nhân" được chính quyửn bảo hộ lấy tên để đặt cho đường phố Hà Nội đửu là người Pháp, như phố Paul Bert (Trà ng Tiửn ngà y nay). Phố Đinh Tiên Hoà ng ngà y trước mang tên Francois Garnier - viên đại úy đánh thà nh Hà Nội và bử mạng năm 1873. Tương tự, phố Ngô Quyửn có tên cũ là Henri Rivière, hay phố Trần Hưng Đạo tên Pháp là Gambetta...
Tháng 3/1945, Nhật đảo chính Pháp. Ngà y 20/7, bác sĩ Trần Văn Lai nhậm chức Đốc lý Hà Nội. Tới ngà y 19/8 thì Cách mạng tháng Tám nổ ra ở thà nh phố, nên nhiệm kử³ của ông Trần Văn Lai kéo dà i chưa được một tháng.
Tuy nhiên, trong khoảng thời gian cực kử³ ngắn ngủi như vậy, chính quyửn Trần Văn Lai đã kịp thực hiện một công việc quan trọng cho Hà thà nh: sửa đổi và hệ thống lại tên đường phố.
Việc đầu tiên là Thị trưởng cho kéo đổ một loạt tượng đà i thực dân, như tượng "bà đầm xòe" ở vườn hoa Cửa Nam, tượng Sĩ Nông Công Thương ở vườn hoa Canh Nông (nay là vườn hoa Lênin), tượng Toà n quyửn Paul Bert ở vườn hoa Paul Bert (vườn hoa Lý Thái Tổ ngà y nay).
Bên cạnh đó, chính quyửn của cụ Trần Văn Lai tiến hà nh thay hết những tên phố của Pháp để đổi thà nh tên các danh nhân Việt Nam. Và , chính ở đây, tầm nhìn và tầm văn hóa của một nhân vật lịch sử - thị trưởng người Việt đầu tiên, người đầu tiên ký và o bản kiến nghị đòi hòa bình của Hà Nội và o năm 1954 - đã thể hiện rõ.
Nét văn hóa của Hà thà nh cũ...
Cụ Trần Văn Lai đặt tên đường theo nguyên tắc: Tên danh nhân lớn đặt cho phố lớn, phố chính, tên các danh nhân hoặc vùng đất liên quan thì đặt cho các phố thứ, phố xương cá. Ví dụ, Trần Hưng Đạo là phố chính thì có một loạt phố nối và o mang tên Trần Bình Trọng, Yết Kiêu, Dã Tượng, rồi các ngõ Vạn Kiếp, Tức Mạc.
Phố chính Lê Thái Tổ nối với các phố thứ Lê Lai, Lê Thạch, Đinh Lễ - những viên tướng tà i của vua Lê xưa. Mạn sông Hồng vinh danh các tướng thủy chiến nổi tiếng đời Trần: Trần Quang Khải, Trần Nhật Duật, Nguyễn Khoái.
Cách đặt tên đường phố của Thị trưởng Trần Văn Lai không chỉ thể hiện tầm văn hóa của chính quyửn, nó còn là một sáng kiến độc đáo ít nơi có. Ngay ở một đô thị lớn và hiện đại như TP HCM hiện nay, các đường cũng được đặt tên... không theo một quy tắc nà o, xét trên phương diện sử học. Chẳng hạn, Đinh Tiên Hoà ng có thể nối với Võ Thị Sáu, cũng như Hai Bà Trưng đâm thẳng và o Lê Lợi.
Tầm nhìn của cụ Trần Văn Lai thật đáng nể, khi cách đặt tên có tính khoa học của cụ khiến đường phố ở Hà Nội được hệ thống lại, những tên phố chính thì giữ ổn định, như chúng ta vẫn dùng cho đến nay. Nhà văn Tô Hoà i cho biết, hầu hết tên đường và phố Hà Nội đửu do cụ Trần Văn Lai đặt. Cụ cũng là người định tên gọi "Quảng trường Ba Đình" cho khoảng đất rất đẹp trước Phủ Toà n quyửn mà nay là Phủ Chủ tịch.
... để Hà thà nh bây giử tiếp nhận
Theo nhà Hà Nội học Nguyễn Vinh Phúc, trong việc đổi hoặc đặt tên mới cho đường phố hiện nay, Sở Văn hóa - Thông tin thà nh phố có thà nh lập một hội đồng tư vấn riêng để tham khảo ý kiến, gồm nhiửu nhà sử học, Hà Nội học tên tuổi. Có lẽ vì vậy mà công việc nà y đang dần đi và o quy củ hơn, sau một khoảng thời gian rơi và o tình trạng lộn xộn, "có phố mới mở, thích tên gì thì đặt tên ấy, thích đổi tên thế nà o thì đổi, không hửi ý kiến ai cả". (Vì sự "thoải mái" đó nên mới có chuyện đường Lê Duẩn tiếp giáp phố Nguyễn Khuyến như ngà y nay).
Cách là m khi xưa của cụ Trần Văn Lai giử đang được Hội đồng tư vấn đặt tên đường phố của Hà Nội thực hiện theo: Các phố mới của thủ đô được đặt tên theo một cụm có ý đồ khá rõ, ví dụ loạt "phố nhà văn" ở quận Đống Đa - Thanh Xuân, gồm Nam Cao, Nguyên Hồng, Vũ Trọng Phụng, Nguyễn Tuân, Nguyễn Huy Tưởng...; "phố văn nghệ sĩ" Văn Cao, Đặng Thai Mai, Tô Ngọc Vân...; phố "tướng quân đội" Vương Thừa Vũ, Nguyễn Ngọc Nại, Lê Trọng Tấn, Hoà ng Văn Thái...
Ngay cả đoạn phố nhử Vũ Thạnh, mới có tên cách đây chưa lâu, cũng được xếp một cách hữu ý bên phố Hà o Nam: Trại Hà o Nam và o thế kỷ 17 là nơi ở của nhà sư phạm nổi tiếng - Thám hoa Vũ Thạnh.
Hà Nội nay đã mở rộng gấp 3,5 lần, số lượng đường phố sẽ tăng ít nhất là gấp đôi, đòi hửi một sự sắp xếp, hệ thống lại và đặt mới rất nhiửu tên gọi hà nh chính. à”ng Nguyễn Vinh Phúc khẳng định: "Tên thì không thiếu. Chúng ta đâu có thiếu danh nhân, nhà văn hóa, anh hùng cách mạng... Vấn đử chỉ là đặt thế nà o cho hợp lý".
Một khi tên đã đặt sai thì việc sửa chữa sẽ rất khó, gây phiửn phức cho dân và tốn kém cho ngân sách Nhà nước. Vì thế, việc chọn tên cho đường phố luôn cần được là m nghiêm túc, có tính toán ngay từ đầu, tốt nhất là có sự tư vấn của các chuyên gia - như những gì chính quyửn thủ đô đang thực hiện.
Đặt sang một bên những hạn chế, sai lầm hay thiếu sót mà chính quyửn có thể mắc phải (và đã mắc không ít trong năm qua), chúng ta có thể thấy Hà Nội - cả xưa và nay - đã thể hiện một nét văn hóa độc đáo trong một chuyện không hử nhử: đặt tên đường phố.