Chiếu xẩm Hà Nội xưa
Chuyển động Hà Nội - Ngày đăng : 15:28, 25/05/2009
Nước trong xanh lơ lửng con cá và ng/Cây ngô cà nh bích, con chim phượng hoà ng nó mới đậu cao/Anh tiếc cho em phận gái má đà o/Bởi tham đồng bạc trắng nên em phải và o cái chốn cực thân/Sợi tơ hồng ai nỡ lần khân/Để người tố nữ sa chân lấy gã nhà già u/Chị em ơi, giầu giẩu, giầu giâu...
Tiếng nhị nghịch ngợm, vui nhộn, lại thêm cái giọng hát của bà lão mù cũng khá chanh chua, khiến cả toa tà u cùng chú ý nghe... Cô gái nhử đi theo, gõ phách theo lời bà già hát rất và o nhịp... Bà già đã chuyển sang một điệu hát khác, đửu đửu, buồn buồn trích đoạn Lỡ bước sang ngang của Nguyễn Bính:
Đêm qua là trắng ba đêm/Chị thương kiếp chị con chim lìa đà n/Một vai gánh lấy giang san/Một vai nữa gánh muôn và n nhớ thương.
Điệu hát lần nà y nỉ non, bùi ngùi, tiếng nhị thì não nuột, lê thê. Câu hát khiến những bà , những chị trên toa tà u, kể cả mẹ tôi nghe, mặt trầm xuống. Có người không đừng được, lấy khăn tay lau nước mắt... Lúc gần cuối bà i xẩm, cô bé thôi không gõ phách nữa, cầm cái đấu sắt tây chìa ra, đi một lượt hai bên hà ng ghế.
Những đồng xu, đồng chinh, đồng hà o giấy, bử và o. Cũng có người không cho, gương mặt cô bé vẫn không hử thay đổi, cô chỉ đứng ì thêm một chút nữa, vẫn không thấy cho rồi mới đi. Xin hết lượt, cô đến chỗ bà lão, bà cầm nhị, cô cầm lấy phách, bà vịn vai cháu, lần xuống toa tà u dưới, và tiếng hát lại cất lên...
Rồi, những đêm mùa thu, dưới cột đèn điện phố tôi ở, có một cặp vợ chồng xẩm mù, được đứa con dắt đi. Vợ vịn vai con, chồng vịn vai vợ, đến vỉa hè giữa phố, trải chiếc chiếu manh ôm theo, giở nải, giở phách ra hát xẩm. Người trong chợ xúm quanh đen đặc. Giọng hát xẩm của đám hát rong nà y hay hơn, trong hơn bà lão hát trên tà u điện. Có điệu vợ hát một mình, có điệu cả hai cùng hát.
Có bà i xẩm khi dà i, khi ngắn đửu là những bà i nhiửu người đã nghe mà vẫn muốn nghe thêm. Hát xong một bà i, người chồng lại lên tiếng khẩn thiết, mong người nghe bố thí, và đứa con của họ cầm chiếc ống bơ, đi một vòng xin tiửn. Sau đó, họ hát sang bà i khác. Hát chừng nửa tiếng, một tiếng họ đứng dậy, xếp nhị, cuốn chiếu, vợ chồng, cha con lại dắt díu nhau sang phố khác.
Bẵng đi hà ng chục năm sau nà y, bặt tiếng hát xẩm và những người hát rong. Mãi những năm gần đây, báo chí mới giới thiệu, và được truyửn hình đưa lên mà n ảnh, nghệ nhân Hà Thị Cầu, một đời cho nghử hát xẩm. Nghe bà kéo nhị và hát, một giọng xẩm thật hay, nhuần nhị, hiếm có, khiến tôi lại nhớ đến những số phận hẩm hiu tôi đã chứng kiến thuở nhử trên tà u điện, trên phố nơi mình ở... Và cuộc đời của bà Cầu cũng ngậm ngùi, đáng buồn là m sao... Nghe xẩm bà Cầu hát, như nhớ cả một thời đau buồn trước Cách mạng tháng Tám năm 1945...
Tuy nhiên, cũng những bà i hát xẩm, khi vử là ng, tôi nghe chú tôi hát các bà i như Tiễn chân anh Khóa xuống tà u của Trần Tuấn Khải, những bà i Con chim khôn của Tản Đà , và những bà i Xẩm nhà trò tinh nghịch thì xẩm lại là những điửu nhắn gửi vử nghĩa nước, tình nhà , vử sinh hoạt hà i hước, vui vẻ của chốn nhân gian... Hóa ra xẩm cũng nhiửu ngón lắm.
Hồi Hà Nội mở chợ đêm, tôi cũng đi, và được nghe hát từ một chiếu xẩm ở chợ Đồng Xuân. Chiếu xẩm ở đây như là một chiếu chèo xưa. Những người hát xẩm nghe đâu toà n NSND, NSƯT và các ca sĩ trẻ yêu các giọng hát dân gian độc đáo. Chiếu xẩm, có người hát, người gõ phách, người kéo nhị, có cả sáo, đà n.
Đây là những nghệ nhân có hạng có cả những những người nghiên cứu gạo cội, từng giảng dạy ở trường âm nhạc. Họ mê xẩm, lập chiếu hát ở trước chợ Đồng Xuân. Bà i xẩm cổ đã hay, mà bà i xẩm tân - cổ giao duyên, lấy bà i Hà Nội 36 phố phường, thêm một số lời mới cũng ngọt lắm...
Giọng hát thì khửi phải nói, y phục dẫu vẫn kính đen, món mê, áo ngắn mặc theo yếm của các bà , các chị xưa, khăn vuông mử quạ, để người xem thấy rõ là hát xẩm, nhưng dáng vẻ không tiửu tụy và khổ như các vị hà ng xẩm rong xưa! Cái chất nghệ sĩ của họ vẫn không giấu nổi. Người xem cà ng ngà y cà ng đông. Phục vụ miễn phí, nghệ thuật lạ mà vẫn chuẩn mực. Khách du lịch, Tây ba lô, dân Hà Nội vây quanh chiếu xẩm Đồng Xuân đến hà ng trăm người. Nghe mà hồi tưởng, mà cảm động.
Bà i hát cũ chen bà i hát mới... Hát hết xẩm lại hát chầu văn giá hai ông Hoà ng Ba Khá điêu luyện, rồi cả mấy điệu chèo vai thư sinh Quân tử vu dịch hoặc điệu của vai nữ lúc đi lễ hội: Sắp qua cầu... Có ai đó thích hát xẩm lại đử nghị: Xẩm đi... Xẩm nữa đi!. Thế là nhị phách lại chuyển là n, lời hát lại cất lên...