Hồn cổ kính trong mái nhà Hà Nội
Người Hà Nội thanh lịch, văn minh - Ngày đăng : 10:16, 27/05/2009
Hãy thử từ một điểm cao nà o đó, nhìn ngắm tầng tầng sóng mái lô xô của Hà Nội xưa. Thử tước bử những gì mới xen cấy, chèn ép thêm, có phải những sóng mái ấy cứ tự nhiên mà thà nh nhịp, thà nh điệu, chẳng do một nét bút quy hoạch nà o, vậy mà uyển chuyển, thấm và o lòng người.Và o những năm 20-30 của thế kỷ trước, ra đời một loạt các kiến trúc mà ngà y nay chúng ta gọi là phong cách Đông Dương.
Nổi bật của phong cách nà y là hệ thống mái ngói dốc nghiêng.Thử lấy một tác phẩm được thử thách qua gần 3/4 thế kỷ, công trình Bộ Ngoại giao hiện nay trên đường Điện Biên Phủ (Hà Nội) mà tác giả chính là Ernets Hebrart, kiến trúc sư người Pháp rất có công với kiến trúc, văn hóa Việt Nam. Công trình 2 tầng và tầng hầm có hệ thống mái ngói phong phú: mái bát giác trên các tháp, nhô lên trên mái lớn thân nhà . Mái nhử trên cửa mái, trên cửa sổ tầng 2, mái đầu hồi, các mái hắt nhử, mái chồng diêm thông gió tốt, tránh mưa tránh nắng, cản nhiệt cao...
kết hợp khéo léo thích dụng và thẩm mử¹, rất Việt Nam. Cùng với đổi mới, kiến trúc bung ra, cái mái dốc lại có chỗ đứng. Nhà thấp tầng, nhà cao tầng, nhà ở riêng lẻ, công thự quốc gia. Mái ngói dốc nghiêng chen nhau xuất hiện. Chỗ thì điểm xuyết thanh thản ung dung, chỗ thì tầng tầng lớp lớp, chen vai thích cánh. Ngói đất nung thô sơ trên bộ kèo gỗ đã nhường chỗ cho phần lớn là bê tông cốt thép. Thường thì ngói Tây bằng đất nung, sang hơn thì ngói giếng đáy hình vẩy cá, thậm chí cả lưu ly men gốm. Độ dốc không còn theo một khuôn khổ quen thuộc, chỉ hơi chênh chếch là m duyên mà cứ úp chụp như chiếc nón và cả như là dựng đứng.
Hệ thống mái dốc nghiêng, nhanh chóng đi và o lòng người, không chỉ công trình thấp tầng, mà cả mấy chục tầng. Có tới hơn nửa số lượng tác phẩm được giải thưởng kiến trúc là có mái dốc nghiêng kể cả là chung cư cao tầng. Một khách sạn do chính người Pháp thiết kế tại vùng núi phía Bắc cũng có mái ngói (được giải thưởng kiến trúc 1998).Khắp không gian Hà Nội, từ ngõ nhử chật hẹp đến đại lộ mới mở, từ quận Hoà n Kiếm đông đúc đến Nhật Tân rực đử hoa đà o, Võng Thị mênh mông bát ngát Hồ Tây, mái ngói các kiểu ngà y nối ngà y đua nhau bùng nổ. Thôi thì đủ cả, thế giới có gì ta có nấy. Có thể kể và i thí dụ bắt chước rất kệch cỡm. Mái vòm thấp khum khum cái lớn cái nhử trên nóc Nhà hát Lớn, cũng được và i ba ông chủ bê nguyên dạng và o ngôi nhà ở của mình.
Góc tường Phan Chu Trinh - Trần Hưng Đạo đang là thí dụ sáng giá. Kia là nhịp điệu cổ kính có vòm mái lớn có vòm mái nhử, đây chỉ là một và i vòm tháp lạc lõng. Ngay các nước sát cạnh ta, vốn xưa gọi là Xứ Đông Dương vẫn không ít mái dốc nghiêng với những đặc điểm mà chỉ thoáng qua đã thấy ngay văn hóa truyửn thống Campuchia, Là o. Mái nhà Việt Nam xưa, nhìn từ mặt chính ta thấy rẻo mái dốc thẳng lên từ mái chính và gặp bử nóc, ta thấy rẻo mái dốc thẳng, sau chếch sang nhập với mái hồi. Nhìn từ đầu hồi nhà thấy một tam giác tạo bởi hai đường rẻo mái và đường nằm ngang của mái hồi.
Tam giác nà y gọi là vỉ ruồi, (vì nó giống cái vỉ đập ruồi). Văn hóa Việt Nam, cấm kửµ tam giác nà y quay thẳng ra mặt chính. Tiếc thay, nhiửu công trình cứ cho cái tam giác nà y phơi ra mặt chính nhà , đập thẳng và o mắt mọi người. Rất dung tục! Cũng đừng dại dột đưa mái củ hà nh, đặc trưng Hồi giáo, chỉ là phô trương lạc lõng, chứ không thể gọi là độc đáo! Mái nhà trước hết để che mưa, chắn nắng, chống nóng, cản lạnh, không thể chơi mái như trò chơi điện tử!Những tam cấp cửu trùng đà i như mấy công trình mới xây ở Hà Nội: Nhà UBND quận Ba Đình (Liễu Giai), nhà chiếu bóng Quốc gia, Tổng công ty thép Việt Nam (Láng Hạ)... Khiến người ta choáng ngợp vử những bậc lên đồ sộ, khó có thể gắn và o cái mái duyên dáng Việt Nam. Đưa cái mái ngói nghiêng nghiêng ấy và o nhà cao tầng có thể ví như mặc quần Tây, đội khăn xếp.
Ngà y nay xây nhà cao tầng và sắp tới sẽ chọc trời (thường là 40 tầng trở lên) có mái bằng, có mái dốc, nghĩ chẳng thể áp đặt. KTS Nguyễn Thanh Sơn đã đử nghị, khi tìm hình thức cho mái nhà , không chỉ quan hệ mật thiết với mặt đứng, phong cách kiến trúc, vật liệu, kết cấu... không thể quên tầm nhìn, cảnh quan khu vực, nhịp điệu đường phố, kiến trúc đô thị phô diễn hình khối, vật liệu.Cũng có kiến trúc sư đử nghị, mái nhà không còn chỉ đơn thuần là cái mái.
Có thể tổ chức trên mái nơi sinh hoạt câu lạc bộ, trồng cây, nuôi động vật nhử, tạo nên môi trường giao tiếp, cải thiện điửu kiện sinh thái, hòa và o thiên nhiên, không nên bử phí không gian nà y.Nói đến mái nhà Việt Nam - như một biểu tượng văn hóa truyửn thống, nên nói chút ít đến đặc điểm mái cong. Mái lợp ngói dốc nghiêng nghiêng, nơi 2 mái tiếp giáp nhau, rẻo mái ấy cong hớt lên ở diửm mái, gọi là Đầu đao lá mái. Cố kiến trúc sư Nguyễn Cao Luyện gọi bằng thuật ngữ Nở hoa đà o.Truyửn thống không phải là di tích của quá khứ hay là biểu hiện nà o đó do ta tự sáng tạo ra, mà phải được sà ng lọc, thử thách lâu dà i, nói cách khác được các thế hệ chắt lọc...
Bộ mái nhà đã được ông cha ta chọn lựa và chúng ta tiếp tục lựa chọn, tuân theo trí tuệ và gắn liửn với đời sống - Chỉ chọn lựa những gì tốt nhất, đẹp nhất, đồng nghĩa với cái đã được ông cha chọn lựa và tiếp tục đúng với cái mà chúng ta đang chọn lựa. Thiếu tính toán, thích chơi trội, chọn lựa sai lầm đửu có thể trở thà nh lực cản, kìm hãm, là m chệch hướng phát triển, cho nên hãy thận trọng. Không ít thí dụ kiến trúc sư chơi mái chồng chất mái lớn, nhử, cao thấp, tròn dà i... như học đòi nghệ thuật xếp đặt.Kiến trúc phương Tây (và cả ở Việt Nam hiện nay) rất quan tâm đến mặt chính nhà , nhưng kiến trúc Việt Nam lại hầu như không có khái niệm nà y.
Yếu tố tạo hình quyết định tới hình thức kiến trúc chính là bộ mái. Không chỉ giải quyết tốt sinh thái, khí hậu ngôi nhà , còn kết tinh thẩm mử¹: Cái thần của kiến trúc cổ Việt Nam là ở mái. Đỉnh cao, cái hợp lý, cái đẹp của kiến trúc cổ Việt Nam nằm ngay bên trong các thể loại mái.Cho nên, tất yếu với kiến trúc hiện đại Việt Nam phải dà y công nghiên cứu, thể nghiệm để bằng vật liệu mới, cách nhìn mới, bộ mái có vị thế xứng đáng.Thực ra, thế hệ cha anh chúng ta đã có cách ứng xử rất văn hóa.
Tuy nhiên, thời kử³ ấy chúng ta xây dựng chỉ 2, 3 tầng, quy mô công trình không lớn. Còn ngà y nay đồ sộ hơn nhiửu lần cả khối tích và chiửu cao. Sự lựa chọn, sự vận dụng đặc điểm nà o của bộ mái truyửn thống để được thừa nhận là già u bản sắc. Mặc dù đã có một số thà nh công như Nhà ga T1 hà ng không Nội Bà i, một số nhà là m việc, biệt thự.Cái mái nhà Hà Nội, mái nhà Việt Nam, quả thật lắm chuyện để bà n, để cãi. Hiện đại và truyửn thống, dân tộc và quốc tế, khu vực và toà n cầu, hòa nhập và hòa tan. Lý lẽ cũng lắm. Thực hiện cũng nhiửu. Điửu quan trọng nhất là để sao cho ra một phong cách Hà Nội, phong cách Việt Nam.