Tô Hoài: Đứa con của người mẹ làng Nghè
Chuyển động Hà Nội - Ngày đăng : 09:56, 14/09/2010
Nhân dịp nhà văn Tô Hoà i được trao Giải thưởng Lớn - Vì tình yêu Hà Nội, chúng tôi xin giới thiệu bà i viết của nhà nghiên cứu Lại Nguyên à‚n.
1. Tôi biết chuyện nà y một cách tự nhiên, mặc dù tôi không phải quê quán ở đây, nhưng họ Lại là ng Nghè, là cùng một họ với tôi. Từ khoảng năm 1958, ba tôi, một người nghiên cứu phả hệ họ mình, đã tìm đến Nghĩa Đô, tìm đến gia đình cụ Lại Phú Be và con trai cụ là Lại Phú Bà n; qua đối chiếu nguồn gia phả chi phái mình với nguồn gia phả họ Lại nơi đây, cả hai bên đã nhận ra cư dân họ Lại là ng tôi (ở Phù Đạm, Kim Bảng, Hà Nam) và cư dân họ Lại là ng Nghè (Nghĩa Đô, Từ Liêm, Hà Đông, sau thuộc Hà Nội) đửu là hậu duệ của mấy anh em ruột thuộc đời thứ 9 của dòng họ Lại có xuất xứ ở đất Hà Trung (Thanh Hóa) đã Bắc tiến từ thời nhà Lê.
Còn nhớ, khi tôi nhận được giấy báo thi đỗ và o ngà nh Văn, Đại học Tổng hợp Hà Nội, ba tôi bảo sẽ kết hợp đi công tác lên Bộ (Bộ Tà i chính) để đưa tôi tựu trường, nhân thể, sẽ đưa tôi lên Nghĩa Đô thăm cụ Be, bác Bà n... Trên ấy bảo ông nhà văn Tô Hoà i là cháu ngoại họ Lại ta ở Nghĩa Đô đấy! Trong họ tôi, người ta ghi nhớ không chỉ những người nổi tiếng là nội tộc mà còn ghi nhớ cả những người cháu ngoại, những người mà thường là chỉ trong nội tộc mới biết đó là con của những bà mẹ họ mình.
Nhà văn Tô Hoà i. Ảnh Nguyễn Đình Toán
2. Những người quê là ng Nghĩa Đô đửu biết Tô Hoà i sinh ra và lớn lên tại là ng nà y, tại nhà ông bà ngoại là cụ Trương Thuận. Cụ ông Lại Phú Thuận từng là m chức trương tuần hay đấy chỉ một hư vị mà sống theo thời thì phải mua lấy để đừng bị gọi bằng những danh xưng khinh mạn, - điửu nà y không ai biết chắc.
Chỉ nhớ nhà cụ chính là ngôi nhà hầu như duy nhất xây bằng gạch vồ ở là ng Nghè còn lại tới ngà y nay, dù đã thuộc chủ khác. Hồi tiửn khởi nghĩa 1944, Tô Hoà i và Nam Cao từng đưa những Trần Huyửn Trân, Như Phong, Nguyễn Hữu Đang, Nguyễn Huy Tưởng, Trần Quốc Hương... vử ngôi nhà nà y họp hội nghị Văn hóa Cứu quốc, nghe phổ biến Đử cương vử văn hóa Việt Nam, 1943, của Đảng và Chỉ thị sửa soạn khởi nghĩa, 1944, của Tổng bộ Việt Minh. (Tô Hoà i: Những năm 1943-45, trong sách Những gương mặt, H.: NXB. Hội nhà văn, 1995, tr. 276-301).
Cụ Lại Phú Thuận có tới 6 người con, nhưng lại sinh con một bử, tất cả đửu là gái; trong số các con cụ Thuận có bà mẹ Tô Hoà i. Bà không phải con đầu lòng, cũng không phải con út. Không ai còn nhớ bà đi là m dâu quê chồng rồi mới cùng chồng trở vử ở nhà cha mẹ đẻ hay chồng bà đến ở rể ngay từ đầu. Dân là ng không ai còn nhớ tên bà , chỉ gọi bà theo tên con trai: bà Sen (họ tên thật của Tô Hoà i là Nguyễn Sen); người ta biết rõ Tô Hoà i sinh ra và lớn lên chính tại là ng Nghè, tại chính ngôi nhà của ông bà ngoại, và vì là đứa cháu trai duy nhất có mặt trong nhà nên rất được yêu quý. Tô Hoà i có một cô em gái, đã mất vì bệnh lao, trước hay sau 1945 (như ông thoáng cho biết trong bà i hồi ký kể trên).
3. Một trong nghử thủ công chính của cư dân là ng Nghè cũng như cư dân vùng tây nam Hồ Tây (3 là ng Yên Thái, Đông Xã, Hồ Khẩu thuộc tổng Bưởi) là là m giấy. Riêng họ Lại là ng Nghè từ thời Lê đã được độc quyửn là m giấy sắc, chủ yếu là để bán cho triửu đình. Cái tên nôm của là ng Nghè dường như cũng mô tả một trong những công đoạn nhiửu người tham gia nhất trong việc là m giấy sắc: nghè giấy, - giải thích đơn giản là dùng búa nện đửu lên mặt giấy để tăng độ kết dính bửn chắc cho tử giấy.
Cảnh nghè giấy thời xưa
Đến thời Nguyễn, thời kử³ rầm rộ nhất của là ng Nghè là dịp vua Khải Định là m tứ tuần đại khánh (1924), ban sắc cho bách quan bách thần cả nước nên cần tới trên 10.000 tử giấy sắc các loại, cả chi họ là m liên miên suốt mấy tháng ròng. Gia đình ông Lại Viện còn là m giấy sắc cho đến năm 1944; hãng của ông cũng là m các loại giấy khác, kể cả giấy in. Ngà y nay ai xem kử¹ những cuốn sách in trước 1945, sẽ gặp một số cuốn mà ở xi-nhê cuối sách còn ghi rõ: sách được in bằng giấy Lại Viện, kèm mấy chữ Pháp papier royal, - cho thấy nhà sản xuất muốn lưu và o đấy cái oai thừa của tiửn nhân.
4. Thời Tô Hoà i mới bước và o nghử văn, quanh vùng Bưởi cũng có không ít người thử tà i thử vận may trong nghử văn, rốt cuộc thì Tô Hoà i thà nh công nhất, điửu ấy đã quá rõ. Tôi biết, hồi những năm 1970-80, ở ngay đầu chợ Bưởi vẫn có một ông thợ cắt tóc kiêm viết văn; ông viết khá đửu những bà i ngăn ngắn, bà i ca dao, mẩu chuyện nhử,... gửi các báo Thời mới, Hà Nội mới, đôi khi được báo đăng, được một khoản nhuận bút nho nhử. Khách hà ng thường được nghe ông nhận xét vử văn chương Tô Hoà i, đôi khi ông khoe Tô Hoà i vừa ghé thăm ông, trò chuyện với ông vử quyển văn xuất bản mới nhất của mình. Khách hà ng có người chăm chú tán thưởng câu chuyện của người thợ cạo có nghử phụ là viết văn kia, cũng có người vừa nghe vừa lặng lẽ mủm mỉm cười, như thể đã nghe nhiửu lần lắm, biết rồi, biết rồi. Quanh vùng Bưởi nà y, ai thích đọc báo đọc sách thì đửu thường hay truyửn tai nhau tin tức vử sáng tác của nhà văn Tô Hoà i, là vì người ta biết ông là người vùng nà y.
Tại những đám giỗ chạp trong vùng đất ven thà nh nà y, người vẫn ở là ng với người đã ra ở phố gặp nhau, trong đám viên chức có chút Tây học hay trong đám thanh niên háo hóng chuyện thời sự, Tô Hoà i và sáng tác của Tô Hoà i vẫn thường là đầu đử để người ta trò chuyện. Và nếu như Tô Hoà i có mặt trong một đám như thế, chẳng hạn tại một nhà họ Lại nà o đó, câu chuyện sẽ cà ng rôm rả. Đừng tưởng rằng người ta đã phục tà i nhà văn nà y thì khi gặp mặt, tác giả sẽ chỉ được nghe thuần có lời khen ngợi. Trái lại, cà ng trong chỗ người quen, người ta lại cà ng hay chất vấn, sao anh viết chỗ nà y thế kia, chỗ kia thế nà y, như thế là ý gì... Và tác giả, giữa những người họ ngoại nà y, tốt nhất là cười trừ, trong khi những độc giả quen biết lại được dịp cao giọng.
Tô Hoà i có là m gì để "trả nghĩa" cho là ng Nghè hay chăng? - có người hửi tôi thế. Tôi bảo chắc chắn là có, nhưng một cách lặng lẽ thôi. Hồi năm 1958, khi giới nhà văn được đưa đi thực tế công nông trường, có mấy nhà văn được "đi thực tế" ở các là ng ven Hồ Tây; ngay sau đó thấy xuất hiện những bút ký vử vùng nà y, nhấn mạnh đặc sản nông nghiệp và thủ công nghiệp, trong đó có nghử là m giấy. Chẳng biết có phải do Tô Hoà i, một trong những cốt cán của Hội nhà văn, đã "vẽ đường" cho Quang Dũng, Trần Lê Văn, - những người đầu tiên trở lại viết loại bút ký phong tục dân sinh nà y?
Chính loại bút ký dân sinh phong tục nà y sau đó đã trở thà nh một mảng đử tà i cho nhiửu cây bút trong Hội văn nghệ Hà Nội, nơi Tô Hoà i sẽ đảm nhận vị trí chủ tịch trong nhiửu năm; họ không chỉ viết bút ký, họ còn viết những sách khảo sát mang tính địa chí văn hóa. Những hồ sơ để vinh danh các là ng nghử, các nhân vật văn hóa trong các vùng đất ven đô, tiến hà nh đầu những năm 2000, theo tôi, đã được gợi ý từ những trang văn ghi chép văn vật phong tục từ những năm 1960.
**
... Ngà y 28/9/2006, Nhà thử tổ nghử giấy sắc thuộc phường Nghĩa Đô được xếp hạng di tích quốc gia quận. Một ngà y tạnh ráo trong tháng 10/2006, họ Lại phường Nghĩa Đô là m lễ đón bằng di tích. Khi các phần nghi lễ hoà n tất xong xuôi, người trong họ và các khách thân lưu lại từ đường, cùng nhau uống chén rượu "thụ lộc".
Cùng với ông Lại Đạt, người vừa thay mặt các thế hệ hiện tại của họ Lại ở Nghĩa Đô đọc bà i cáo với tổ tiên vử vinh dự mà cả họ vừa được nhận, ngồi quanh mâm còn có chuyên gia biên soạn phả Lại Cao Nguyện và hai vị khách từ trung ương: GS Vũ Khiêu và nhà văn Tô Hoà i.
Tất nhiên người trong họ Lại Nghĩa Đô không coi Tô Hoà i là khách. Từ lâu tuy không còn ở trong là ng, nhưng ông thường vẫn vử đây thăm thú người thân. Hôm ấy ông tham gia lễ đón bằng di tích vừa như một thà nh viên cộng đồng được vinh danh, vừa như người trong hà ng những cháu ngoại họ Lại đến chia vui với bà con họ Lại Nghĩa Đô.