Kẻ Cót-làng khoa bảng ở đất Thăng Long
Người Hà Nội thanh lịch, văn minh - Ngày đăng : 10:31, 19/04/2011
Con sông Tô Lịch, một phân lưu của sông Nhị Hà chảy dà i từ Hà Khẩu (khu Hà ng Buồm, chợ Gạo ngà y nay) qua Bưởi, Nghĩa Đô xuống hết vùng Yên Hòa để rồi xuôi vử đất Thanh Trì đổ và o con sông Nhuệ ở Hà Liễu rồi thông sang sông Đáy đã tạo cho vùng đất cổ một sắc thái trữ tình và duyên dáng. Câu ca dao xưa như còn đọng lại trong lòng người vẻ thơ mộng của một thời xa xưa ấy: Nước sông Tô vừa trong vừa mát/ Em ghé thuyửn đỗ sát thuyửn anh
Yên Hòa là một vùng đất cổ, cái tên Kẻ Cót đã chứng tử điửu đó, tên gọi nà y đã được các nhà nghiên cứu ngôn ngữ học, sử học, khảo cổ học và dân tộc học khẳng định vử sự ra đời và tồn tại của là ng từ trước thời Bắc thuộc. Thêm và o đó, ngôi mộ cổ bằng thân cây khoét rỗng cùng nhiửu di vật có niên đại cách ngà y nay hơn hai nghìn năm được khai quật năm 1978 ở trong lòng sông Tô Lịch thuộc địa phận của là ng đã chứng minh người Việt cổ đã từng ở đây để xây dựng xóm là ng. Đến thế kỷ thứ VI nhà Tiửn Lý cũng đã vử đây xây dựng đồn luử¹ trên bử sông Tô để chống giặc Lương xâm lược (cho nên ở khu vực Dịch Vọng, Yên Hồ hiện nay có nhiửu nơi thử các vua Lý Nam Đế, Lý Phật Tử cùng các tướng của hai vị như: Lý Thiên Bảo, Triệu Chí Thà nh...).
Truyửn thống khoa bảng
Trong số các là ng khoa bảng của Thăng Long - Hà Nội, Yên Hòa là một là ng có nhiửu thà nh tựu vử khoa cử (cả đại khoa, trung khoa và tiểu khoa). Chẳng thế mà vùng tây kinh thà nh có câu ca vử tứ danh hương (Mỗ, La, Canh, Cót). Là ng Hạ Yên Quyết, từ xa xưa coi việc khuyến học là một trong những công việc trọng đại của cộng đồng là ng xã, quê hương: là ng dà nh ra 3 mẫu ruộng Độc thư điửn (ruộng học), cùng 100 quan tiửn, để là m phần thưởng cho người đỗ tiến sĩ thời xưa. Ngoà i ra theo lệ là ng, dân là ng còn thưởng ruộng cho cả những người đỗ cử nhân nho học, tú tà i nho học. Những người đang đi học không phải phu phen tạp dịch. Trong đình là ng có ba bậc chiếu, trong đó chiếu nhất dà nh cho các bậc khoa trường, chức sắc...
Ngay từ buổi đầu dựng nước, các triửu đại Lý - Trần đã chăm lo việc học hà nh khoa cử để tuyển chọn người tà i gánh vác việc nước. Quê hương Hạ Yên Quyết thời Trần có Hồng Quán Chi đỗ Đệ nhất giáp kử³ thi Thái học sinh khoa Quý Dậu, niên hiệu Quang Thái thứ 6 (năm 1393); đời vua Thuận Tông, được tham dự triửu chính là m tới chức Thẩm hình viện, mở đầu cho nửn khoa cử của đất Yên Quyết xưa kia và phường Yên Hòa ngà y nay. Cụ cũng là người đỗ đại khoa đầu tiên của huyện Từ Liêm. Đến triửu nhà Hồ, mặc dù chỉ tồn tại có 7 năm với hai triửu vua nhưng cũng đã kịp tổ chức hai kử³ thi tuyển. Và ngay trong khoa thi đầu tiên, khoa thi Thái học sinh năm Canh Thìn, niên hiệu Thánh Nguyên (năm 1400) đời Hồ Quý Ly, là ng Cót có cụ Nguyễn Quang Minh đỗ Thái học sinh, là m quan tới chức Nội thị hà nh khiển, cùng khoa với các danh nho nổi tiếng một thời như Nguyễn Trãi, Lý Tử Tấn, Vũ Mộng Nguyên.
Thời nhà Lê - thời kử³ rực rỡ nhất của Nho học ở Việt Nam, khoa thi năm Kỷ Sửu (1469) đời vua Lê Thánh Tông, ở là ng có cụ Nguyễn Như Uyên đã ứng thi và đỗ Đệ nhị giáp Tiến sĩ xuất thân (Hồng giáp). Sau đó cụ là m quan tới chức Lại bộ Thượng thư, Chưởng Lục Bộ, kiêm Tế Tửu (Hiệu trưởng) Quốc Tử Giám. Từ đây kế tiếp nhau trong các dòng họ, các sĩ tử miửn quê Yên Quyết thi nhau lửu chõng để đua tà i trong các khoa thi của các triửu Lê sơ, triửu Mạc và triửu Lê Trung hưng. Tiêu biểu có dòng họ 5 đời nối tiếp nhau bảng và ng bia đá như dòng họ cụ Hồng Giáp Nguyễn Như Uyên, các con, cháu, chắt của cụ là : Nguyễn Xuân Nham, Tiến sĩ năm 1499; Nguyễn Khiêm Quang, Tiến sĩ năm 1523; Nguyễn Nhật Tráng, Tiến sĩ năm 1595; Nguyễn Vĩnh Thịnh, Tiến sĩ năm 1659. Ngoà i ra còn phải kể đến cụ Phó bảng Nguyễn Văn Thanh...
Chùa Yên Quyết
Tên tuổi các vị Tiến sĩ đã là m rạng rỡ quê hương Yên Quyết. Với 10 tiến sĩ nho học qua các triửu đại, gần 30 hương cống thời Hậu Lê và 9 cử nhân thời Nguyễn, là ng Cót đã trở thà nh một trong hai mươi Là ng khoa bảng của nước Việt Nam thời phong kiến và là một trong năm Là ng khoa bảng tiêu biểu của đất Kinh kử³ ngà n năm văn hiến.
Dưới thời phong kiến, mục tiêu học tập của kẻ sĩ được xác định một cách rõ rà ng và nghiêm ngặt theo các nguyên tắc Tu, Tử, Trị, Bình. Vì vậy, sau khi thà nh đạt trên con đường khoa bảng, các cụ đửu đem tà i đức của mình để giúp đời, giúp nước trên từng lĩnh vực cụ thể. Ở là ng, ngoà i các cụ tham chính nơi triửu đình còn có hà ng chục cụ là m quan ở các trấn, các tỉnh như: Đốc học các tỉnh Bình Thuận, Vĩnh Long (các cụ Hương cống Hồng Thời Bình, cụ Phó bảng Nguyễn Văn Thanh) và nhiửu cụ giữ chức Huấn đạo các phủ, các huyện. Ngoà i ra, đội ngũ thầy đồ ở là ng cũng đông, các cụ thường là những người sau khi đỗ đạt không tham chính hoặc đã được nghỉ ngơi sau khi tham chính, vử già không nỡ bử phí kiến thức nên mở lớp dạy học cho con cháu ở quê hương. Nhiửu cụ dạy học sinh theo học rất đông, nhân dân kính trọng như cụ Nguyễn Đình Thịnh...
Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 là ng Cót vẫn phát huy được bử dà y truyửn thống hiếu học, khoa bảng của mình một cách có hiệu quả nhất và đóng góp tích cực cho nửn giáo dục của đất nước thời kử³ xây dựng xã hội chủ nghĩa. Là ng Cót ngà y nay có hà ng trăm người tốt nghiệp Đại học và cũng là một trong số các là ng có nhiửu người có học hà m, học vị giáo sư, tiến sĩ, thạc sĩ. Nhiửu người nổi danh trong cả nước bởi những đóng góp của họ đối với sự nghiệp phát triển khoa học kử¹ thuật, văn hóa giáo dục như: cụ Hoa Bằng Hồng Thúc Trâm (tên của cụ đã được đặt tên phố), như Giáo sư Hoà ng Xuân Sáng - chuyên gia vật lý nguyên tử, nữ tiến sĩ toán học Hoà ng Xuân Sính...
Trường THPT Yên Hòa vốn là hậu thân của trường phổ thông cấp II “ III Yên Hòa (thà nh lập năm 1960), năm 1961 là trường phổ thông cấp III Yên Hòa. Hiện nay, trường THPT Yên Hòa có khoảng 1600 học sinh. Năm học 2008-2009 tỉ lệ học sinh học lực Giửi đạt 13,78%, loại Khá đạt 66,34%; Tỉ lệ học sinh tốt nghiệp đạt 99,2%. Hà ng năm, nhà trường đửu có nhiửu học sinh đoạt giải cao trong các kử³ thi học sinh giửi cấp Quận, Thà nh phố và quốc gia. Theo thống kê của Bộ GD& ĐT vử kết quả thi Đại học - Cao đẳng năm học 2009-2010, Trường THPT Yên Hòa đứng thứ 64 trong top 200 trường THPT có điểm thi đại học cao nhất trên toà n quốc và đứng trong top 5 trường THPT không chuyên của Hà Nội có điểm thi Đại học cao nhất.
Truyửn thống hiếu học, khoa bảng của Yên Hòa luôn trường tồn và gắn kết với những di tích lịch sử văn hóa của là ng như: đình, đửn, nhà thử họ... nơi lưu giữ và phát huy những truyửn thống văn hố của là ng. Việc phụng thử các vị tổ của dòng họ thể hiện tấm lòng ngườ¡ng mộ tri ân của người dân với những người có công với đất nước và với tổ tiên. Truyửn thống khoa bảng, hiếu học sẽ luôn được người dân Kẻ Cót đử cao và phát huy, xứng đáng là điểm sáng của ngà nh giáo dục thủ đô.