Lễ hội Phù Gióng ở Lệ Chi Nam
Người Hà Nội thanh lịch, văn minh - Ngày đăng : 13:59, 27/04/2012
Theo bản Thần tích vốn được dịch bởi Hương lý Nguyễn Văn Dị và o năm 1938 cùng các bản dịch văn bia, thần tích, thần sắc của cán bộ Bảo tà ng Mử¹ thuật Việt Nam năm 2009, hiện đang lưu tại Ban quản lý di tích lịch sử văn hóa thôn Chi Nam và truyửn thuyết dân gian lưu truyửn trong vùng, thì Châu Đô Thống nguyên là dân thường, sinh ra tại là ng Phù Ninh, tức thôn Phù Dực, thuộc xã Phù Đổng hiện nay. à”ng có tên là Bùi Duy Trí. Ngay từ thuở thiếu thời, ông đã ham mê luyện tập nghử cung kiếm, côn quyửn. Khi lớn lên, ông trúng tuyển và o một trường luyện võ nghệ do vua lập nên. Do tà i năng đức độ, ông được vua phong là m tướng công, cho chỉ huy một đạo quân lớn đi diệt giặc.
Và o đời Hùng Vương thứ 6, giặc à‚n xâm lược nước ta, kéo quân và o chiếm đất Châu Sơn, thuộc bộ Vũ Ninh. Để đương đầu với giặc, bảo toà n đất nước,Vua Hùng tức tốc phong cho Bùi Tướng công chức Đô Thống, toà n quyửn thống lĩnh đại quân đi đánh giặc à‚n. Sau nhiửu trận đánh ác liệt, quân của vị tướng họ Bùi vẫn không thắng nổi lũ giặc hung ác. Nghe tin, vua liửn cho sứ giả đi khắp nơi, tìm người cứu nước. Khi đến Kẻ Đổng, sứ giả gặp chú bé có tên là Gióng, mới tuổi lên ba, ngà y thường không biết nói cười, nay bỗng cất tiếng xin vua ra trận với ngựa sắt, roi sắt, giáp sắt.
Vua sai quan quân ngà y đêm chuẩn bị và đáp ứng. Cậu bé Gióng ăn hết bảy nong cơm, ba nong cà vươn vai thà nh người khổng lồ, lên ngựa lao ra trận. Biết tin, vua cấp tốc phong cho cậu bé Gióng chức Phù Đổng Thiên Vương và lệnh cho tướng Đô Thống họ Bùi đem tất cả quan quân theo chà ng trai là ng Gióng tìm diệt giặc à‚n.Tướng Đô Thống cho tập trung tất cả binh mã tại là ng Lệ Chi rồi tiến vử phía núi Châu Sơn (đất Quế Võ ngà y nay) cùng Phù Đổng tham chiến. Giặc à‚n chẳng mấy chốc thua tan tác, nhiửu binh tướng bị bắt hoặc xin hà ng. Dẹp xong giặc, chà ng trai là ng Đổng phi ngựa vử Sọ Mã rồi lên đỉnh Sóc Sơn, hóa và o trời.
Tướng Đô Thống thu quân vử đóng tại là ng Chi Nam để dẹp nốt bọn nổi loạn quanh vùng. Nhưng mới được và i ngà y, Đô Thống bị bệnh rồi mất đột ngột. Trước khi chết, ngà i đử nghị mai ngà y chết đi, xin được mai táng bên cạnh đất là ng Gióng. Vua Hùng nghe tin, lệnh cho quan quân đưa vua vử Chi Nam là m lễ mai táng. Đám tang được tổ chức trọng thể và thi hà i Đô Thống được rước bằng thuyửn rồng, băng qua sông Đuống, đưa vử chôn cất ngay cạnh là ng Gióng Mốt (thuộc đất Phù Dực bây giử). Xét công lao của vị tướng tà i, có nhiửu công đánh giặc giữ nước trên đất Châu Sơn, vua Hùng phong cho vị tướng họ Bùi chức Tam Giang Đại Vương, hiệu Châu Đô Thống, cấp đất là m lộc điửn, được phối hưởng thử hai bên tả hữu đửn thử Phù Đổng Thiên Vương.
Tại là ng Lệ Chi, nơi Đô Thống mất, thỉnh thoảng ông lại linh ứng, dân là ng thấy thế bèn lập nghè ven sông Thiên Đức (tức sông Đuống) để quanh năm phụng thử và tôn ông là thà nh hoà ng của là ng. Đến thế kỷ XIII, là ng Lệ Chi được xung đất để là m thái ấp của vua Trần Hưng Đạo. Tưởng nhớ công lao vua Trần, dân là ng Lệ Chi Trần Hưng Đạo, tôn vinh là m thà nh hoà ng thứ hai của là ng, lập bà i vị thử tại nghè cùng Châu Đô Thống, quanh năm hương khói. Qua nhiửu trăm năm, do lũ lụt hà ng năm tà n phá, ngôi nghè có nguy cơ bị phá hủy, và o năm 1680, đời Chính Hòa thời vua Lê Hy Tông, dân là ng được phép cùng nhau xây dựng ngôi đình thử Đô Thống như hiện nay.
Đình là ng Lệ Chi Nam là loại trung đình, có hậu cung và nhà tiửn tế ba gian hai trái, dựng bằng gỗ lim, tường gạch, lợp ngói vẩy ốc, bốn góc có đao đình, trông rất cổ kính. Hiện vật cổ hiện còn để lại trong đình gồm hai hòm đựng mũ áo của hai vị thà nh hoà ng, một đôi kiếm quả, một bộ bát bửu, chấp kích, chín đà i thử, năm đèn thử, một đỉnh đồng, bát nhang và tán lọng quạt phục vụ ngà y rước lễ. Ngay bên sân đình, hiện còn hai bia đá, một hình chữ nhật, một hình vuông, khắc ghi thần tích và những đợt dân là ng công đức tu sửa đình, ghi những ngà y lễ trọng trong năm cùng niên đại tạo hai tấm bia nà y và o năm 1685. Phía trong hậu cung còn đặt hai bộ ngai vị của thà nh hoà ng Châu Đô Thống và Trần Hưng Đạo, hai bức hoà nh phi chạm khắc chữ nổi Hùng trần bà ng thạc và Tuế vạn cung Thánh.
Lễ hội Phù gióng ử Lệ Chi Nam
Trước đây, hà ng năm dân là ng Lệ Chi Nam tổ chức rất nhiửu loại lễ hội. Ngoà i các lễ tiết trùng với các là ng khắp vùng đồng bằng Bắc Bộ (Tết Nguyên Đán, lễ Thượng Nguyên, lễ cơm mới, rằm tháng bảy,...), dân là ng Lệ Chi Nam còn có những lễ hội riêng. Từ ngà y 10 đến 12 tháng giêng, lễ tế thà nh hoà ng Châu Đô Thống. Từ ngà y mùng 9 đến 15 tháng ba âm lịch, tổ chức hội là ng và o đám. Từ ngà y mùng 7 đến mùng 10 tháng tư âm lịch, tổ chức lễ Phù Gióng, tham gia cùng hội bên là ng Phù Đổng. Từ ngà y 20 đến 22 tháng tám âm lịch, tổ chức lễ tế thà nh hoà ng Trần Hưng Đạo. Trong các ngà y hội của là ng/thôn, bao giử cũng có sự tham gia của dân chúng thôn Cổ Giang, vốn là là ng/thôn kết chạ với Lệ Chi từ xa xưa.
Tưởng nhớ chiến tích của Đức Thánh Gióng và Châu Đô Thống đánh thắng giặc à‚n cứu nước, và o ngà y mùng bảy tháng tư âm lịch hà ng năm, dân là ng Chi Nam cùng nhau mở hội, tổ chức diễn xướng tái hiện trận đánh giặc à‚n. Có điửu đặc biệt là , hội là ng Chi Nam được dân các là ng trong xã Lệ Chi cùng góp sức tham gia, tổ chức hội trước khi diễn ra Hội trận bên Phù Đổng một ngà y. Tuy lễ hội Chi Nam dà nh cho tưởng niệm vị tướng Châu Đô Thống, nhưng trong tiửm thức người dân, ai cũng coi đây là lễ tục được tạo ra để hướng vử hội Gióng Phù Đổng phía bên kia sông, với lòng biết ơn vị tướng cùng Đức Thánh Gióng đã giúp dân đánh thắng giặc à‚n xâm lược. Vì thế, lễ hội nà y thường được gọi là hội Chi Nam, hoặc hội Phù Gióng.
Theo các bậc cao niên của là ng kể lại, đã nhiửu trăm năm qua, cứ và o dịp hội Gióng hà ng năm bên là ng Phù Đổng, dân Chi Nam đửu có trách nhiệm phối hợp tham gia tổ chức, được cử người đóng tướng, cắt quân tham gia đội phù giá, quân số do nơi chủ hội đử nghị hoặc phân bổ. Và o chính hội mùng chín tháng tư, khi đội quân rước kiệu và lễ của Chi Nam chưa sang là m lễ bên đửn Thượng thử Thánh Gióng, lễ hội Phù Đổng phải chử và chưa được phép cử hà nh. Để tránh việc gây phiửn phức cho nơi chủ Hội Gióng, sau nà y dân là ng Chi Nam bà n nhau, thống nhất là m lễ sang dâng trước và o ngà y mùng tám.
Hội là ng Lệ Chi Nam và o dịp đầu tháng tư âm lịch xưa kia thực chất là một hội trận ở cấp độ nhử, diễn ra trong không gian giới hạn của sân đình là ng. Dân là ng còn kể, từ 1945 trở vử trước, hà ng năm, và o sáng mùng bảy tháng tư, dân các là ng trong xã Lệ Chi đã tập trung là m lễ tại hương án trước đình, do là ng Chi Nam là m chủ tế. Xung quanh hương án và quanh sân đình cử xí rợp trời, chiêng trống khua vang một vùng. Dân là ng Chi Nam chọn ra hai toán trai tráng khửe mạnh, mỗi bên quân số ngang nhau, khoảng chừng từ 30 đến 50 người (sau nà y có sự tham gia của trai tráng trong xã), xếp hà ng dọc hai bên hương án, là m lễ tạ Thánh.
Toán bên tả mình trần, khố đử, thắt bao và ng, tượng trưng cho đội quân nhà Thánh. Toán bên hữu cũng mình trần, nhưng mặc khố xanh, thắt bao trắng, tượng trưng quân nhà à‚n. Cả hai toán quân đửu được trang bị mang gậy tre, quấn vải đử (quân nhà Thánh) và vải xanh (quân nhà à‚n). Sau khi nghe dứt hồi trống lệnh của chủ tế, hai đội quân dà n trận trên sân đình, lao và o đánh giáp lá cà , từng đôi một, vật nhau và đấu gậy. Dân chúng xung quanh hò reo cổ vũ, tượng trưng cho cảnh trận chiến diễn ra ác liệt. Sau hồi quyết chiến, quân đóng vai giặc à‚n "phải" nằm lăn ra sân, giả thua. Nghe dứt hồi trống lệnh thu quân, chủ tế ngà y hội đội một mâm cỗ sơn son, trên mâm có quả dừa - tượng trưng cho đầu giặc à‚n - mang ra đặt lên một ngọn cây tre (đã chẻ tư ở ngọn) dựng giữa sân đình.
Đội quân nhà Thánh kéo xúm lại, lay cây tre cho quả dừa rụng xuống, rồi lao và o tranh nhau cướp dừa. Người nà o cướp được dừa, coi như được hưởng sự may mắn trong năm ! Sau đó, người cướp được dừa mang quả dừa đập nát ra nhiửu mảnh, chia cho các trai đinh, hà m ý chia sẻ chiến quả cho mọi người cùng hưởng. Kết thúc cuộc trận, hai toán quân được cho và o trong đình cùng ngồi ăn cỗ với cụ tiên chỉ của là ng. Ngoà i sân đình, dân là ng tổ chức các trò chơi dân gian cho đến tối mới kết thúc hội. Hôm sau, dân là ng - xã cùng kéo nhau vượt sông Đuống mang lễ sang tế Thánh Gióng tại đửn Thượng và dự hội trận bên là ng Phù Đổng. Có lẽ vì thế mà lễ hội là ng Lệ Chi Nam còn được gọi là Lễ hội Phù Gióng !
Đã từ hơn nửa thế kỷ nay, do nhiửu yếu tố khách quan và điửu kiện kinh tế xã hội khác nhau, người dân Chi Nam chỉ còn tập trung hà ng năm tổ chức ngà y hội đám lớn nhất của là ng/thôn và o dịp từ 11 đến 13 tháng ba âm lịch. Năm nay, nhân dịp quần thể di tích Chi Nam được nhận Bằng công nhận di tích văn hóa cấp thà nh phố, Ban quản lý di tích của là ng/thôn Chi Nam đã và đang chuẩn bị các điửu kiện cùng 144 hộ gia đình và chính quyửn các cấp, tích cực chuẩn bị cho việc phục dựng lễ hội Phù Gióng như truyửn thống năm xưa..