Danh sĩ Thân Nhân Trung: Có đức, thực hưởng ân vinh
Truyện - Ngày đăng : 13:07, 07/06/2012
Thế nhưng, Thân Nhân Trung sau khi qua đời đã 505 năm rồi vẫn là một danh sĩ xứng đáng được con cháu ngợi ca, ít nhất cũng vì một lý do rất xác đáng: à”ng là tác giả của câu nói nổi tiếng mà tới hôm nay vẫn vẹn nguyên tính thời sự Hiửn tà i là nguyên khí quốc gia.
Ra giúp đời không bao giử là muộn
Theo những tư liệu ít ửi còn lưu lại được tới bây giử, Thân Nhân Trung sinh và o khoảng năm 1418 (có sách nói là năm 1419) tại là ng Yên Ninh (nay thuộc xã Tân Mử¹, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang). Đó là thời đất nước đang bị giặc Minh đô hộ, lầm than, tao loạn. Quê hương của Thân Nhân Trung ở rất gần thà nh Xương Giang, một căn cứ quân sự trọng yếu của quân xâm lược nên đã hắt hiu, nghèo khốn lại cà ng hắt hiu, nghèo khốn hơn. Gần 300 năm sau khi ông mất, một danh sĩ đất Việt khác là nhà thơ Bùi Huy Bích (1744-1818) khi đi qua là ng cũ của Thân Nhân Trung đã rớt nước mắt khi phải chứng kiến cảnh tượng tiêu điửu, thê thảm ở đấy đến mức đã cảm tác viết:
Là ng Thân công, trên đường chợt tới Trong ánh chiửu tà vời vợi nước non Đọng mưa, tường trát đất bùn Cà y bừa bử bộn, đâu còn văn phong...
Khi cuộc khởi nghĩa Lam Sơn thà nh công và người anh hùng dân tộc Lê Lợi lên ngôi vua (năm 1428), Thân Nhân Trung mới chỉ là cậu bé 10 tuổi nhưng đã bắt đầu theo đuổi việc đèn sách. Những tư tưởng Nho giáo truyửn thống đã sớm in hằn và o tâm trí ông ý thức trung quân ái quốc. Cảnh bần hà n của quê hương đã vĩnh viễn gắn bó tâm trí Thân Nhân Trung với đời sống cần lao của người nông dân luôn phải một nắng hai sương bưng bát cơm đầy, dẻo thơm một hạt đắng cay muôn phần...
Sinh ra trong thời loạn, Thân Nhân Trung luôn mơ ước tới một thời thịnh trị, được là m tôi hiửn của những vị vua sáng. Theo cách suy nghĩ thông thường, ông không phải là một người gặp thời vận cho lắm vì suốt những năm tháng thanh xuân, ông gần như phải sống trong cảnh thanh bần, không danh vọng, mặc dù ngay chính vua Lê Thái Tổ (trị vì ngôi báu từ năm 1428 tới 1433), như Thân Nhân Trung vử sau viết, khi kịp võ công ổn định, ban bố thi hà nh văn đức, lo lắng, mong muốn thâu nạp người tà i, đổi mới nửn chính trị (trích Bà i ký Đử tên Tiến sĩ khoa Nhâm Tuất niên hiệu Đại Bảo thứ 3, tức là và o năm 1452, được dựng tại Quốc Tử Giám Thăng Long năm Hồng Đức thứ 15, tức là năm 1484).
Không rõ vì sao trong bối cảnh xã hội như vậy mà Thân Nhân Trung lại chậm thà nh công nhưng sử sách ghi rằng, phải tới năm 51 tuổi (năm 1469), mười năm sau khi vua Lê Thánh Tông lên trị vì ngôi báu (năm 1459), ông mới đỗ được đại khoa. Để đạt được nấc thang học vị cuối cùng của triửu đình nhà Lê, Thân Nhân Trung đã phải mất tới hơn 40 năm đằng đẵng dùi mà i kinh sử và tu dườ¡ng đạo đức. Thế nhưng, mặc dù lên là m quan ở cái tuổi sắp hưu trí nà y, Thân Nhân Trung trong những năm còn lại của đời mình vẫn tạo dựng được những dấu ấn đậm đà trong lòng dân tộc. Ra giúp đời, nếu có tâm và có tà i, thì ở lứa tuổi nà o cũng không là muộn mà ng.
 |
| Bia tiến sĩ tại Quốc Tử Giám, Hà Nội. |
Gần mặt trời thì rạng
Vua Lê Thánh Tông là bậc minh quân hà ng đầu trong lịch sử nước ta. Đấy là người nối theo nghiệp lớn, mở rộng nếp xưa, xem xét văn hóa con người, thà nh công trong việc giáo hóa thiên hạ, lấy việc sùng Nho trọng đạo là m đầu, tìm tòi trân trọng hiửn tà i là m chước tốt (trích Bà i ký Đử tên Tiến sĩ khoa Nhâm Tuất niên hiệu Đại Bảo thứ 3). Chính nhử thế nên triửu đại của Đức Thái Tông Văn Hoà ng Đế mới trở nên thịnh trị hiếm có. Văn hay chữ tốt, lại có tâm có đức, Thân Nhân Trung sau khi đỗ cao đã ngay lập tức lọt và o mắt xanh của minh quân, luôn được nhà vua cho đi theo hầu và cùng nhau thù tạc, ngâm vịnh. Chính vua Lê Thánh Tông đã phong cho Thân Nhân Trung chức Phó Đô Nguyên suý trong Tao Đà n mà nhà vua giữ vị trí Đô Nguyên suý.
Gần gụi minh quân, Thân Nhân Trung thêm có điửu kiện để hiểu thấu tầm vĩ đại của Lê Thánh Tông và thực sự tâm phục, khẩu phục nhà vua. Khi vua Lê Thánh Tông băng hà năm 1497, Thân Nhân Trung đã viết bà i viếng nhà vua: Bậc nguyên thủ ngời ngời, vừa là vua, vừa là thầy, văn võ tung hoà nh, thực thi kử³ diệu. Non sông muôn thuở, thà nh quách tăng thêm; Bầy tôi, thứ dân cả nước vui đời thịnh trị. Hiếu ban ra bốn bể, rất được tôn kính; Trị nối đời Tam Vương, thật lớn lao; Công thần, đức thánh ấy, khó mà thuật lại được; Đã có trời đất, trăng sao cùng tử soi....
Được ở gần minh quân là một hạnh phúc vì bử tôi có thể thâu nhận được những bà i học để đời mà không một trường lớp nà o có thể cung cấp cho. Đọc lại những bà i thơ ngâm vịnh thù tạc với nhau của Tao Đà n thuở ấy, đặc biệt là giữa vua Lê Thánh Tông với bử tôi Thân Nhân Trung, dẫu hơn nửa thiên niên kỷ đã trôi qua, chúng ta hôm nay vẫn cảm nhận được những giá trị đạo đức cao cả của triửu đại Lê Thánh Tông, khi mà những danh gia vọng tộc ở cấp cao nhất vẫn luôn tư duy gần gụi với người lao động và lúc nà o cũng tự răn mình phải sống sao cho thanh sạch và hợp đạo lý. Rõ rà ng, một thời thịnh trị được tụng ca không chỉ vì những công to việc lớn đã được hoà n thà nh mà cả vì những giá trị đạo đức nhân văn được tôn vinh và duy trì đúng tầm cỡ. Một nửn chính trị cần vươn tới phải là một nửn chính trị có đạo đức!
Hiửn tà i là nguyên khí quốc gia
Triửu đại Lê Thánh Tông có nhiửu thà nh tựu, nhưng có lẽ thà nh tựu lớn nhất và là căn nguyên của mọi thà nh tựu chính là việc nhà vua đã nhất quán xác định cho mình chính sách trọng đãi hiửn tà i (V.I. Lênin sau nà y cũng nói, đại ý, cán bộ quyết định tất cả). Và Thân Nhân Trung là người đã tổng kết lại những nguyên tắc trọng đãi người tà i của triửu đại Lê Thánh Tông trong Bà i ký Đử tên Tiến sĩ khoa Nhâm Tuất niên hiệu Đại Bảo thứ 3.
Thân Nhân Trung viết: Hiửn tà i là nguyên khí quốc gia, nguyên khí thịnh thì thế nước mạnh, rồi lên cao, nguyên khí suy thì thế nước yếu, rồi xuống thấp. Bởi thế các đấng thánh đế minh vương chẳng ai không lấy việc bồi dườ¡ng nhân tà i, kén chọn kẻ sĩ, vun trồng nguyên khí là m việc đầu tiên. Kẻ sĩ có mối quan hệ thật là quan trọng đối với sự phát triển của đất nước. Vì thế cái ý tôn trọng họ thật là vô cùng, nên đã ban ân sủng bằng khoa danh, lại gia thêm bằng tước trật, ơn ban cho đã lớn, vẫn còn cho là chưa đủ. Lại cho đử tên ở Tháp Nhạn, ban tự hiệu ở bảng Long Hổ, mở tiệc vui triửu đình mừng được người tà i, không cái gì không ở mức cao nhất.
Đấy là việc mà mọi ông vua hiửn đửu là m. Vua Lê Thánh Tông lại còn muốn là m hơn thế: Ngà y nay thánh thượng cho rằng, việc lớn lao đẹp đẽ tuy lừng lẫy vang dội một thời, song lời khen tiếng thơm chưa đủ để truyửn lại vạn đời. Cho nên dựng đá đử tên đặt ở cửa Quốc Tử Giám, khiến kẻ sĩ trông lên thấy hâm mộ, phấn khởi, cố gắng rèn luyện danh tiết, dốc sức giúp rập hoà ng gia.
Dẫu ca dao bảo trăm năm bia đá cũng mòn nhưng những tấm bia đá ở Quốc Tử Giám, theo thánh ý của vua Lê Thánh Tông, sẽ như tấm gương để kẻ sĩ soi và o mà sửa mình: Hãy đem tên họ những người đỗ trong khoa nà y mà kê lại. Những người đưa và o văn học chính sự tô điểm cho cảnh thịnh trị, thanh bình, và i chục năm trở lại đây, được quốc gia tin dùng, kể cũng nhiửu vậy. Nhưng trong số đó cũng có kẻ vì hối lộ mà hư hửng, hoặc sa ngã và o cùng loại với bọn gian ác, là bởi vì lúc họ sống chưa được nhìn thấy tấm đá trinh bạch nà y thôi. Giả sử hồi đó họ kịp nhìn thấy thì ắt hẳn lòng thiện sẽ trà n đầy, ý ác được ngăn chặn, đâu dám là m chuyện cà n bậy. Thế thì việc dựng tấm bia đá nà y, ích lợi biết chừng nà o. Kẻ ác lấy đó là m răn, người thiện theo đó mà cố gắng. Là m sáng tử những điửu đã qua, mở rộng dạy bảo cho hậu thế. Một là để dà i mãi tư chất danh tiết cho kẻ sĩ, hai là củng cố sự bửn vững của quốc gia....
Trọng danh nhưng không ưa hư danh
Với kẻ sĩ, cái danh là một việc lớn. Nhưng với Thân Nhân Trung, cái danh phải là cái thực. Trong Bà i ký Đử tên Tiến sĩ khoa Đinh Mùi niên hiệu Hồng Đức thứ 18 (năm 1487), ông viết: Sẽ muôn thuở bất hủ vậy. Thảng hoặc chỉ tu sức văn vẻ bên ngoà i, đức hạnh thiếu thốn bên trong, điửu thấy không bằng điửu nghe, việc là m trái với điửu học, hạnh kiểm sa sút, danh giáo nhuốc nhơ, chỉ tổ bôi nhọ tấm bia nà y mà thôi. Không phải cái ý triửu đình hy vọng ở kẻ sĩ quân tử, và cũng không phải là điửu kẻ sĩ quân tử tự đối đãi với mình vậy.
Chúng ta hôm nay đang sống trong một thời đại khác với Thân Nhân Trung (ông qua đời năm 1499). Thế nhưng, những lời giáo huấn của ông ngà y xưa đâu phải không còn giá trị nữa trong cơ chế thị trường hôm nay. Điửu đáng nói nữa là , sinh thời, Thân Nhân Trung không chỉ đã sống như ông đã viết mà còn giáo dục được con cháu mình noi gương ông cha. à”ng là người khai khoa cho quê hương, mảnh đất mà vử sau có tới mười vị tiến sĩ qua các thời đại, riêng dòng họ ông có tới bốn người. Đã có lúc bốn cha con, ông cháu nhà họ Thân đỗ đại khoa và cùng là m quan đồng triửu. Vua Lê Thánh Tông từng khen ngợi việc hai cha ông cùng đỗ Tiến sĩ bằng câu thơ: Nhị Thân phụ tử mộc ân vinh. Đó âu cũng là một niửm hạnh phúc!