Người phả hồn Việt vào tranh lụa

Trong hồi ức của bạn học Trường Mử¹ thuật Аông Dương, từ tạng chất đến tính tình Nguyễn Phan Chánh đửu gây cho chính ông nhiửu phiửn hà . Trong khi các bạn học của mình, người chải chuốt như Lê Văn Аệ, người đà i các như Lê Phổ, người mơ mà ng như Mai Trung Thứ thì Nguyễn Phan Chánh cứ tửa mãi ra một khí chất nhà  nho, với chiếc ô đen lúc nà o cũng kè kè mang theo người. Không chỉ có thế, khi các bạn đã quen với lối vẽ sơn dầu các thầy Tây mang đến, cậu sinh viên vẫn thấy khó hòa hợp với chất đặc sánh của sơn dầu. Ngay cả những đử tà i cậu khai thác cũng quá hiửn hòa, dung dị và  không mấy nổi trội so với bạn học.

Là n hương của quá khứ

Nhưng khi sang tới năm thứ tư, vẽ mà u nước trên lụa thì mọi việc thay đổi hẳn. Gặp cái mịn mà ng, thanh nhẹ của chất lụa, cái trong trẻo bay bổng của chất mà u nước, ông như gặp một tri âm tâm đầu ý  hợp đã cùng nhau ước hẹn tự bao giử, họa sĩ bậc thầy Trần Văn Cẩn - học trò của Nguyễn Phan Chánh nhớ lại. Ngay ở những tác phẩm đầu tiên như Chơi ô ăn quan, Em bé cho chim ăn..., Nguyễn Phan Chánh đã gặp đúng nơi phù hợp để bộc lộ tâm hồn đằm thắm và  thanh nhẹ của mình.

Chà o sự ước lệ trong tranh lụa Trung Hoa, Nhật Bản, Nguyễn Phan Chánh có cách kể thật những câu chuyện  trong đời sống thường ngà y của Bắc bộ. Những sắc mà u của ông cũng không có ảnh hưởng nặng trĩu của những quan điểm thẩm mử¹ đã đóng cứng thà nh khuôn phép. Nó tửa ra sự ấm áp của những sự vật mà  bất cứ ai cũng có thể thấy thấp thoáng quanh mình.

Cuộc đấu xảo thuộc địa năm 1931 tại Pháp đã đưa tên ông ra ngoà i xứ sở, là ng nghệ thuật nước ngoà i phải bà n tán vử đử tà i Việt Nam nà y. Thậm chí tử L™Illustration số đặc biệt Noel 1932 còn dà nh mấy trang in mà u để giới thiệu tranh của ông. Tác giả bà i báo là  Jean Tardieu - con trai của thầy Hiệu trưởng Trường Mử¹ thuật Аông Dương Victor Tardieu.

Họa sĩ Tô Ngọc Vân nhớ lại: Năm 1931, triển lãm ở Paris đưa công chúng Pháp lần đầu gặp hội họa Việt Nam. Tôi muốn nói những bức tranh vẽ trên lụa không Tây, không Tà u, không Nhật của anh chà ng Nguyễn Phan Chánh khư khư giữ ô thời trước, cái anh chà ng đã gây ra phong trà o tranh lụa đặc biệt An Nam mà  chính anh ta và  tất cả không ngử.

Còn theo nhà  văn Nguyễn Tuân: Tác phẩm Nguyễn Phan Chánh khả ái ở chỗ hoà n toà n Việt Nam. Nó cho ta thấy cuộc sống đặc biệt không giống cuộc sống nà o hết.

Từ những bức lụa của ông, tửa ra một là n hương của quá khứ, chỉ khác ở chỗ không có sương khói phủ lên. Nhân vật của ông đửu có dáng hiửn hòa, chủ yếu là  phụ nữ, và  số ít trẻ em. Họ cùng ông kể những câu chuyện đồng áng, vườn tược và  trò chơi dân gian. Nhưng sâu thẳm những bức tranh không kể vử một trò chơi dân gian, một sớm nắng vườn cụ thể, mà  tả vử một thế giới yên tĩnh, ngây thơ tột cùng ông vẫn luôn sống trong, vẫn hằng mang ô đen đi vử. Ở những thời kử³ sau, tranh của ông ngà y một động hơn, mà u sắc cũng chuyển dần từ sắc nâu sang những mà u tươi tắn hơn nhưng sự ngây thơ, lay động của tuổi hoa vẫn còn nguyên vẹn. Và  hơn cả, chúng nói lên ước nguyện thanh bình.

Mửm như lụa

Sự thanh bình từ chính trong tâm tửa ra khiến Nguyễn Phan Chánh sau nà y có lúc đủ sức mạnh để thực hiện những tác phẩm - hiện tượng gây sốc theo cách nói bây giử. Năm 1962 bức tranh Kử³ lưng của cha tôi đã là m xôn xao giới họa sĩ. Thời kử³ ấy, do quan niệm khắt khe nên hầu như họa sĩ không được vẽ tranh nude. Bức tranh Kử³ lưng của cha tôi là  bức đầu tiên phá rà o vẽ một cô thiếu nữ tắm trần, bà  Nguyệt Tú - con gái của họa sĩ kể lại.

Trong tranh, hai thiếu nữ đang tắm ở một góc vườn. Аiửu kử³ lạ là  vẻ đẹp của người phụ nữ trong tranh hiện ra vừa rõ vừa dịu dịu. Bà  Nguyệt Tú cho biết, sinh thời khi còn sống danh họa từng nói rằng lụa là  chất liệu mô tả là n da người phụ nữ tốt nhất. Trong các tác phẩm mô tả da thịt phụ nữ của ông như Kiửu, Tiên Dung những đường cong không phô diễn mà  lùi lại cho những mảng lụa mửm mà u sáng ánh ngọc trai trắng ngần. Không còn rõ đâu là  là n da, đâu là  lụa nữa. Nhưng bức tranh không chỉ đẹp vì lụa, nó chính là  biểu hiện của ứng xử­ hình họa kín đáo, nho nhã của một họa sĩ mang tâm hồn ông đồ Nho tỉnh lẻ Việt Nam bấy giử.

Nguyễn Phan Chánh gắn với Hà  Nội nhiửu năm, từ những ngà y học trường mử¹ thuật đến khi đã ngoà i bảy mươi vẫn đạp xe hoặc đi tà u điện xuống khu lao động An Dương để lấy chất liệu vẽ. Bà  Nguyệt Tú nhớ lại, khi đó, ông không đi sơ tán mà  ở lại Hà  Nội. à”ng tới hẳn trận địa, khu lao động để sống cuộc sống chiến đấu với dân quân, tự vệ, chiến sĩ...

Họa sĩ vẽ bức tranh vử nữ dân quân cho con bú. Cậu bé nằm trên phản, dang chân tay vì được bú no và  gần mẹ. Còn người mẹ lòng nhẹ nhà ng hạnh phúc vô ngần. Một cách vẽ chiến tranh riêng. Bà  Nguyệt Tú kể, sinh thời họa sĩ nói không vẽ súng lên lụa, vẽ lên để bắn thủng lụa à . Những khoảnh khắc tình mẫu tử­ trong chiến tranh như thế ấm lòng mà  động viên người trực chiến. Trong tác phẩm Sau giử trực chiến, chị tự vệ cười tươi với con sau cả ngà y bùn đất ngoà i trận địa. Аây là  bức duy nhất họa sĩ để nhân vật nữ cười tươi tắn trực diện trong tranh.

Có điửu, gắn bó với Hà  Nội là  thế, mà  giử đây sau nhiửu lần đử nghị của Hội mử¹ thuật vẫn chưa có một đường phố nà o ở thủ đô mang tên Nguyễn Phan Chánh. Việc nà y, TP.HCM đã là m từ lâu. Аây cũng là  điửu đáng tiếc.

TNO