Từ làng nghề tứ Trấn đến phố nghề Thăng Long

Vừa thâu nhận vừa lan toả, văn hoá Thăng Long không ngừng được tô điểm. Và  Sơn Nam thượng cùng xứ Аoà i xưa, nay là  Hà  Tây vẫn luôn cùng Thăng Long song hà nh trên những bước đường văn hoá. Hà  Tây vẫn thường trao và  nhận cùng Thăng Long bao hiửn tà i, nghử khéo, nghệ thuật và  thi ca.

Kử bên Thăng Long - Hà  Nội, Hà  Tây không chỉ là  nơi có nhiửu phong cảnh đẹp, nhiửu lễ hội, nhiửu sinh hoạt văn hoá dân gian đặc sắc và  có nhiửu là ng vui chơi, là ng ca hát nức tiếng cả nước mà  còn là  đất trăm nghử. Các nghử có nguồn gốc từ quê hương Hà  Tây đã thâm nhập đất Thăng Long - Аông Аô - Hà  Nội - một trung tâm văn hoá lâu đời và  tiêu biểu của văn hoá người Việt ở đồng bằng Bắc bộ.

Sức hút của Thăng Long - Аông Аô - Hà  Nội đối với các là ng nghử Hà  Tây là  nơi có hà ng trăm nghử khéo và  là  một trong những tỉnh có nhiửu nghử, nhiửu là ng nghử cổ truyửn nhất trong cả nước. Hơn nữa, có rất nhiửu mặt hà ng của Hà  Tây thuộc loại hà ng tinh xảo, giá thà nh cao không phù hợp với nhu cầu của người nông dân nghèo trong khu vực. Nhu cầu vử thị trường đã khiến cho những người là m nghử thủ công mử¹ nghệ trên đất Hà  Tây tìm ra Thăng Long để là m ăn.Thăng Long - Аông Аô - Hà  Nội có nhiửu lợi thế trong việc quy tụ các là ng nghử. Trước hết đây là  chốn hội thủy tức là  nơi tập trung của các đường nước, là  điửu kiện vô cùng thuận lợi cho giao thông - giao thương. Аây là  một điửu khá quan trọng cho việc mua bán, chuyên chở, tập kết, nguyên - vật liệu cũng như các sản phẩm của các là ng nghử truyửn thống. Giao thông, giao thương trên sông nước thuận lợi cũng tức là  sản phẩm được lưu truyửn nhanh chóng trong thị trường rộng rãi. Аó là  chưa nói tới sự thuận lợi của sông nước đối với một số nghử cổ truyửn trong quá trình sản xuất phải cần có nhiửu nước (giấy, sơn mà i, nhuộm, gốm).

Thăng Long - Hà  Nội là  nơi đông dân, dân phần đông là  dân buôn bán hoặc quan lại, người là m nghử thủ công nên họ khá sà nh điệu trong việc chơi và  mua sắm và  nói chung họ có thị hiếu khá cao. Nơi đây do vậy là  thị trường lớn, có nhu cầu tiêu thụ sản phẩm cao. Ta cũng biết từ rất sớm Thăng Long đã có hệ thống các chợ là  nơi mua bán trao đổi trung chuyển nguyên vật liệu, sản phẩm cuả các là ng nghử, phố nghử Hà  Nội cũng như của tất cả các miửn quê có quan hệ buôn bán với Thăng Long. Có lẽ cũng không có một nước nà o trên thế giới mà  thủ đô lại có những con phố, những dãy phố có tên gọi chỉ một nơi bán một mặt hà ng như ở Hà  Nội. Mỗi một chữ hà ng trong một tên phố đã xác định địa điểm tập kết nguyên vật liệu hay sản phẩm của một mặt hà ng nà o đó. Chính đặc điểm nổi bật của Thăng Long như vậy đã quy định cho kiến trúc nhà  ở dân dụng của cả kinh đô nà y. Và  trong con mắt của dân tứ chiếng thì Hà  Nội chính là  một cái chợ khổng lồ được gọi bằng cái tên là  Kẻ Chợ. Tôi nghĩ rằng chắc các nhà  nghiên cứu và  quy hoạch khu phố cổ nói riêng, các nhà  quy hoạch thủ đô nói chung sẽ không quên đặc điểm nà y.

Ngoà i những khu phố hay chợ còn phải kể đến các chợ ở bến sông, bến đò nhộn nhịp trên bến dưới thuyửn kẻ mua người bán suốt quanh năm.

Với những điửu kiện như vậy, Thăng Long - Аông Аô - Hà  Nội là  nơi tiêu thụ lớn, là  nơi sà ng lọc thử­ thách các sản phẩm thủ công mử¹ nghệ truyửn thống. Аó cũng chính là  sức hút lớn của Thăng Long - Аông Аô - Hà  Nội.

Từ là ng nghử Hà  Tây đến phố nghử Hà  Nội Hà  Tây là  tỉnh có nhiửu là ng nghử nổi tiếng cả nước. Sản phẩm của các là ng nghử cổ truyửn của Hà  Tây cũng đã có mặt ở Thăng Long từ rất sớm. Theo nghiên cứu của Nguyễn Thừa Hỷ thì hai thế kỷ XVII và  XVIII, với cuộc di cư của các thợ thủ công từ các là ng chuyên nghiệp thuộc các trấn lân cận vử hà nh nghử tại Kẻ Chợ, số lượng các tiểu chủ - thương nhân ở đây đột ngột tăng lên (Thăng Long - Hà  Nội thế kỷ XVII - XVIII - XIX. Hội Sử­ học Việt Nam, Hà  Nội, 1993, tr.140).Theo tôi, người thợ thủ công Hà  Tây nói riêng, thợ tứ trấn nói chung trên hà nh trình hội nhập với Thăng Long thường là  theo các bước sau: Bán hà ng - Mở xưởng - Lập là ng, lập phố.

Bán hà ng là  bước mở đầu của mỗi là ng nghử thủ công truyửn thống. Аưa hà ng ra Kinh bán là  nhằm hội nhập, thử­ sức trong một thị trường mới vừa rộng lớn, vừa khó khăn đòi hửi sự vươn lên rất lớn của mỗi phường buôn, hay mỗi là ng nghử. Ngay từ rất sớm ta đã thấy có các mặt hà ng thủ công, mử¹ nghệ của Hà  Tây được lưu thông trên thị trường Thăng Long - Hà  Nội. Chỉ tính riêng mặt hà ng dệt được mang tới từ La Cả, La Khê, Аại Mỗ, Vạn Phúc... cũng đã thấy được hà ng hóa Hà  Tây đã chiếm lĩnh thị trường Hà  Nội như thế nà o.

Từ việc bán hà ng, những người thợ thủ công Hà  Tây đã tính không cần đem nguyên vật liệu từ Kinh vử quê mình nữa, cũng không phải đem hà ng hóa, sản phẩm từ là ng quê mình ra Kinh nữa, mà  họ là m nghử và  bán hà ng ngay tại Kinh đô. Nhiửu xưởng được mở ra, ngay tại kinh đô, hoặc các vùng ven đô. Việc mở những xưởng ngay tại kinh đô có ảnh hưởng nhất định trong việc thúc đẩy sự phát triển của nghử thủ công cổ truyửn ở Thăng Long. ở đây ta thấy manh nha của kinh tế hà ng hóa. Vừa sản xuất vừa bán sản phẩm, quan hệ của những nhóm người là m nghử thủ công vừa là  quan hệ trong phường và  giữa phường nà y với phường kia (trong buôn bán), vừa là  quan hệ trong cùng một hiệp hay giữa hiệp nà y với các hiệp khác (trong sản xuất). Аiửu nà y khiến cho quan hệ của những người dân xa quê là m ăn sinh sống trên xứ người vừa đa dạng vừa gắn bó.

Từ chỗ Thăng Long Hà  Nội chỉ là  nơi bán hà ng, có thể theo các phiên chợ có bán các mặt hà ng, thời gian lưu lại kinh không nhiửu, quan hệ giữa những người cùng đến đây là  phường hội, theo kiểu buôn có bạn bán có phường; đến khi đặt xưởng mở lò ngay tại Kinh, quan hệ thêm gắn bó qua các tổ chức phường hiệp, nghử cổ truyửn Hà  Tây đã thâm nhập và o Thăng Long trong một diện mới.

Nhưng không chỉ dừng lại ở đó, những người thợ thủ công Hà  Tây đã tính đến chuyện lập là ng ở Kinh và  cùng định cư sinh sống lâu dà i tại Thăng Long. Аến khi ấy, quan hệ giữa những người là m nghử còn sâu sắc hơn nữa, trong mối quan hệ văn hoá. Những người thợ thủ công quần tụ bên nhau, là m thà nh các là ng, các phố nghử. Tại đây họ đã cùng nhau xây dựng những nhà  thử tổ nghử (thường cũng là  vị thà nh hoà ng là ng họ ở bản quán), rước chân nhang từ nơi quê nhà  vử Kinh để thử vọng tổ nghử. Việc thử cúng tổ nghử cũng gắn liửn với việc tổ chức các lễ hội, các sinh hoạt văn hoá dân gian đặc sắc. Lại có những phố nghử tổ chức thường xuyên việc rước xách từ là ng quê cũ ra Kinh, mà  dân phường thêu ở phố Yên Thái (có gốc từ là ng Quất Аộng, Thường Tín) là  một ví dụ khá tiêu biểu.

13 nghử thủ công Hà  Tây trên đất Thăng Long - Hà  Nội

Theo các nhà  nghiên cứu thì tại Hà  Nội đã có các nghử thủ công sau có nguồn gốc từ Hà  Tây. Аó là  các nghử sau:Nghử thêu gốc ở các là ng Quất Аộng, Hướng Dương, Аà o Xá, huyện Thường Tín. Nghử thêu do cụ Lê Công Hà nh sáng lập khoảng năm 1650. Nơi cư trú của các nghệ nhân thêu là  các thôn Tự Tháp, Yên Thái. Nay là  khu vực phố Yên Thái, và  cuối phố Hà ng Trống. Tại số 2A Yên Thái còn di tích Tú Аình thị là  gian bán hà ng của thợ thêu thưở xưa.

Nghử là m lọng gốc ở thôn Аà o Xá, huyện Thường Tín cũng do cụ Lê Công Hà nh sáng lập. Nơi cư trú của người là m lọng là  thôn Khánh Thuửµ Hữu, Vĩnh Xương, xung quanh khu vực hồ Hoà n Kiếm hiện nay.

Nghử mộc, đồ gỗ: gốc ở là ng Liễu Viên (là ng nà y còn nổi tiếng có nhiửu con gái đẹp), là ng Phượng Dực, huyện Thường Tín. Nghử nà y bắt đầu có từ cuối thế kỷ XVIII. Dân là ng mộc cư trú tại Trang Lâu mà  nay là  khu vực phố Lò Sũ.

Nghử tiện có nguồn gốc là ng Nhị Khê, huyện Thường Tín do cụ Аoà n Tà i. sáng lập và o thế kỷ XVIII. Dân nghử tụ họp quanh các khu phố Tả Khánh Thuửµ, Hà ng Tiện, Tô Tịch. Nay là  các phố Hà ng Hà nh, Hà ng Gai, Tô Tịch Giử đây ở số nhà  11 Hà ng Hà nh còn có Nhị Khê vọng từ thử tổ nghử.

Nghử sơn có gốc ở các là ng Bình Vọng, Hà  Vử¹, huyện Thường Tín. Nghử nà y do cụ Trần Lô lập nên và o thế kỷ XIX. Xưa dân nghử sơn cư trú tại phố Cổ Vũ. Nam Ngư, nay thuộc phố Hà ng Hòm. Nay còn miếu thử Tổ nghử vẽ sơn là  Trần Lô.

Nghử chạm khảm có gốc ở là ng Chuyên Mử¹, huyện Phú Xuyên, do Nguyễn Kim sáng lập ra và o khoảng thế kỷ XIX (nhưng theo thần tích ở Chuyên Mử¹ thì nghử khảm do cụ Trương Công Thà nh thời Lý sáng lập). Người là m nghử khảm cư trú tại là ng Cựu Lâu (nay là  phố Hà ng Khay).

Nghử là m bồ có gốc từ các là ng Ngọc Trục, Аại Mỗ, huyện Hoà i Аức. Người là m nghử tụ họp ở phố Xuân Hoa mà  nay là  Hà ng Bồ.

Nghử là m nón xuất phát từ là ng Chuông (Phương Trung), huyện Thanh Oai, Nay khu vực Hà ng Nón chính là  nơi tụ tập của người là m nón xưa.

Nghử là m quạt chính gốc là ng Vác(Canh Hoạch), huyện Thanh Oai. Ngoà i nổi tiếng vử nghử là m quạt, là ng Vác còn nổi tiếng bởi là ng sinh ra hai vị Trạng nguyên, cũng là  hai cậu cháu với nhau. Nơi cư trú của người là m quạt ở Hà ng Quạt, Lương Văn Can. Nay còn di tíchXuân Phiến thị ở số 4 Hà ng Quạt.

Nghử rèn có gốc từ là ng Аơ, thị xã Hà  Đông. Nghử rèn tập trung ở khu Аồng Xuân “ Bắc Qua.

Nghử may áo dà i có gốc ở là ng Trạch Xá, xã Hòa Lâm, huyện ứng Hòa, được lập ra từ đầu thế kỷ XX. Thợ may áo dà i tụ hội quanh khu vực phố Cầu Gỗ, Lương Văn Can. Những người thợ may áo dà i có nguồn gốc từ Trạch Xá đửu lấy tên cử­a hiệu bắt đầu bằng chữ Trạch.

Nghử là m giò chả bắt nguồn từ là ng Ước Lễ, huyện Thanh Oai, Hà  Tây. Những người là m nghử giò chả tập trung ở khu phố Lê Văn Hưu, Lý Quốc Sư hiện nay.

Nghử là m ảnh là  một nghử mới mẻ ở Việt Nam. Là ng nghử nhiếp ảnh duy nhất nước ta là  là ng Lai Xá, xã Kim Chung, huyện Hoà i Аức. Nghử do cụ Nguyễn Аình Khánh (Nguyễn Văn Xuân ) sáng lập đầu thế kỷ XX. Các hiệu ảnh gia truyửn ở Hà  Nội đửu tôn vinh tổ nghử và  hà ng năm lại vử Lai Xá để giỗ tổ nghử.

Tìm hiểu nghiên cứu vử các là ng nghử Hà  Tây nói riêng, các là ng nghử khắp nơi có mặt tại Thăng Long nói chung, cũng như diễn biến, sự phát triển của nó trong lịch sử­ không chỉ có ý nghĩa như một nghiên cứu hồi cố, đi sâu và o việc biểu dương ca ngợi cái đẹp, cái dụng công công phu của nghử cổ truyửn mà  còn là m cơ sở khoa học cho việc hoạch định các chính sách phát triển kinh tế xã hội cho thủ đô và  các tỉnh xung quanh Hà  Nội. Hiểu sâu vử nghử truyửn thống cũng là  tìm hướng giải quyết mối quan hệ hà i hòa và  tác động qua lại tích cực giữa công nghiệp và  nông nghiệp, giữa thà nh thị và  nông thôn, giữa truyửn thống và  hiện đại...

Tìm hiểu mọi khía cạnh của là ng nghử, phố nghử ở Thăng Long - Hà  Nội là  đã tìm hiểu vử văn hoá, xã hội của một Hà  Nội cổ, là m cơ sở cho việc xây dựng và  phát triển thủ đô ngà n năm văn hiến của chúng ta.

TS Nguyễn Xuân Diện (Baotangnhanhoc)