Đời nghệ nhân hát xẩm trên tà u điện
Chuyển động Hà Nội - Ngày đăng : 13:18, 26/09/2013
Ở ẩn nhiửu năm nay, ông Nguyễn Lưu Gia, 67 tuổi, sống ở Từ Liêm, Hà Nội, vẫn có người tới thăm. Họ đến vì muốn học những bà i hát cổ, tìm vử thời kử³ huy hoà ng của xẩm hay đơn giản chỉ muốn nghe lại những giai điệu buồn hiu hắt một thời. Trong là n khói mù mịt của hơi thuốc là o, người nghệ nhân già thở dà i, cuộc đời hát xẩm cũng hẩm hiu như số phận của ông từ khi bị cướp đi đôi mắt.
à”ng Gia lớn lên trong một gia đình có bố là m thuốc đông y ở là ng Phú Đô (Mễ Trì, Từ Liêm, Hà Nội). Từ nhử, ông là một đứa trẻ khửe mạnh, học giửi, hết lớp 10/10 thì đột nhiên bị một cơn sốt. Sau trận sốt đó, mắt ông mử dần, dù có bố là thầy thuốc nhưng cũng không giúp được gì. Và o bệnh viện, bác sĩ chẩn đoán ông bị viêm mà ng bồ đà o - một căn bệnh vử mắt không thể nà o chữa dược.
"Đang là một chà ng trai khửe mạnh thì tự nhiên không nhìn được nữa, tôi mất phương hướng, đi toà n đâm đầu và o tường, nhiửu lúc chỉ muốn tìm cái chết. Nhưng rồi tôi dặn lòng vươn lên, tìm đến học chữ nổi, sau đó thi và o khoa Cải lương trường Sân khấu Nghệ thuật", ông cho biết.
Ra trường, người khuyết tật như ông không được xét biên chế trong các cơ quan nhà nước. à”ng là m hợp đồng, lương không đủ sống. "Ngà y đó, tôi được 45 đồng mỗi tháng, đóng cơm tập thể mất 18 đồng. Sức tôi đang trai tráng phải ăn hai suất mới đủ. Mỗi sáng, tôi phải mua thêm 2 bánh mì, để dà nh nửa cái cho buổi trưa", giọng ông mơ mà ng hồi tưởng.
Một buổi tối, ông Gia đi qua hồ Hoà n Kiếm thì "chết lặng" khi nghe thấy tiếng ca của cụ trùm Nguyên - một người hát xẩm nổi tiếng thời bấy giử. Hâm mộ cụ, chà ng trai thường qua đó nghe mỗi đêm, dần dần hát phụ cụ Nguyên và i điệu cải lương. Khi hai bên đã thân thiết, ông trở thà nh học trò của cụ Nguyên.
"Lúc đó tôi nghĩ mình đã phận mù rồi, có đi hát xẩm kiếm tiửn thì cũng chẳng sao. Ngà y ngà y, vợ cụ Nguyên dắt hai thầy trò tôi đi hát ở tà u điện, tà u hửa. Khoảng 3 năm thì tôi nắm được hết các điệu hát của cụ. Theo cụ thêm một năm nữa thì thầy bảo tôi có thể đứng ra hát riêng được rồi", người nghệ nhân cuối cùng ở Hà Nội hát xẩm đường tà u, nhớ lại.
Nghệ nhân Nguyễn Lưu Gia - người hát xẩm đường tà u cuối cùng ở Hà Nội. Ảnh: Phan Dương.
"Sáng trăng sáng cả phương trời. Một gian nhà nhử đi vử, vử có nhau. Vì tằm em phải chạy dâu. Vì chà ng, em phải qua cầu đắng cay. Chồng em thi đỗ khoa nà y, bử công kinh sử từ ngà y lấy nhau...". Ca từ của điệu Xẩm tà u điện kết hợp với tiếng nhị nỉ non, réo rắt, trong phút chốc khung cảnh của cái thời Hà Nội xưa vọng lại - nơi có tiếng nỉ non của những người mù hát xẩm bên tà u điện leng keng, tà u hửa rầm rầm.
à”ng Gia bộc bạch, tiếng tà u điện, tà u hửa giục giã ông ghê lắm. Dù đang ở đâu, là m gì ông cũng hướng vử phía đó và lại đi. Sau khi nắm hết các "bí kíp" của thầy, chà ng trai tuổi 30 cứ một mình một đà n, một gậy, một chiếc túi nhử lò dò lên các toa tà u. à”ng hát từ toa nà y sang toa khác, từ chuyến tà u nà y sang chuyến tà u khác. Mỗi chuyến đi như vậy không biết bao nhiêu ngà y bởi qua những miửn đất, gặp được những điửu lưu luyến ông ở lại nhiửu hơn.
"Miửn Bắc tôi đã đặt chân tới Là o Cai, Tuyên Quang, Cao Bằng, miửn Nam và o đến sông Tiửn, sông Hậu, Hà Tiên. Ở đâu có đường tà u, ở đó tôi có mặt", lão nghệ nhân nói. Có thời ông ở Huế và i tháng. Cái mưa lâm râm tháng 7, tháng 8 đất cố đô nao lòng, buồn bã là m ông thấy tiếng hát của mình cũng quyến luyến hơn. Có thời điểm ông và o Nam, quen biết nhiửu đồng môn hát xẩm, trao đổi với nhau những điệu hát mới. à”ng học thêm nhiửu điệu cải lương, điệu hò, các bà i hát tiửn chiến. Người hát biết được nhiửu bà i sẽ giữ được lòng người nghe hơn.
 |
Ở tuổi 67, sức khửe ông Gia đã giảm sút nhiửu. Ảnh: Phan Dương. |
Phần lớn thời gian còn lại, ông Gia gắn bó với những chuyến tà u điện ở Hà Nội. Ngà y đó, tà u điện là phương tiện đi lại gần gũi của người dân thị thà nh bên cạnh xe tay kéo, xích lô, xe đạp. à”ng Gia thường từ Bử Hồ đi ra cửa ô. à”ng cũng có thêm những bạn xẩm khác quê Ninh Bình, Nam Đinh, Hải Dương...
Lúc hà nh nghử, ông thuộc hơn 2/3 các điệu xẩm. Đến đâu ông thường hát những điệu phù hợp với khung cảnh đó như điệu Xẩm chợ, Huê Tình, Xẩm xoan, Ba bậc, Thập ân... Riêng ở tà u điện khu vực Đồng Xuân, phố cổ thì dù hát điệu gì ông cũng không thể thiếu bà i mở mà n Xẩm tà u điện. Bên cạnh đó, ông còn thuộc thêm mấy chục điệu vọng cổ, cải lương thỉnh thoảng góp vui cho thị hiếu từng người.
Trong ký ức của người nghệ nhân già , nghử hát xẩm tủi nhục chẳng khác gì ăn xin, mượn tiếng hát để xin tiửn. "Tôi đi đến đâu cũng bị xua đuổi. Và o quán cơm, người ta hửi có tiửn không mới cho và o. Đến nhà trọ cũng vậy. Ngà y đó, hát xẩm thịnh hà nh nhưng chúng tôi thì bị khinh rẻ không khác người ăn xin", giọng ông chùng xuống.
Đi hát quanh năm nhưng ông không đủ ăn, nhiửu khi hát cả ngà y không đủ tiửn mua bát phở phải nhịn đói. Lao lực thời trẻ khiến nay ở 67 tuổi, sức khửe ông đã giảm nhiửu. à”ng tâm sự, cuộc đời mình chỉ có chút may mắn vì lấy được vợ trẻ. "Tôi đi hát ở chợ Ngọc Hà rồi quen bà ấy. Ngà y đó, bà ấy bán gà vịt, thường xuyên ra nghe tôi hát. Hai bên hay trò chuyện, rồi nên duyên", ông nhớ lại.
Khi hai người lấy nhau cũng là lúc ông từ giã thời hát ở tà u điện, mở một gánh hát ở quê phục vụ những đám hiếu. à”ng cũng tham gia hội người mù của xã, huyện và thường xuyên biểu diễn phục vụ bà con thôn xóm. Đến nay, vợ chồng ông có 5 người con, hầu hết đửu thà nh đạt.
Gần đây, Trung tâm Văn hóa âm nhạc nghệ thuật Việt Nam đã cất công đi tìm những người từng hát xẩm trên tà u điện, khôi phục lại loại hình văn hóa dân gian một thời. à”ng Gia được phong nghệ nhân, xem như một "pho sử sống vử Xẩm tà u điện".