Phát triển sân khấu Việt Nam từ góc nhìn lực lượng sáng tạo trẻ

Thiếu hụt nhân lực và yêu cầu bức thiết về đào tạo

Phát biểu đề dẫn hội thảo, NSND Bùi Thanh Trầm đã chỉ rõ thực trạng đáng lo ngại của sân khấu truyền thống hiện nay, đó là thiếu nghiêm trọng nghệ sĩ trẻ. Bà dẫn số liệu của Cục Nghệ thuật biểu diễn năm 2024: số lượng diễn viên trong độ tuổi từ 20 - 25 ở các đơn vị sân khấu cả nước chỉ chiếm tỉ lệ 5,6%”, dẫn tới thực tế ở rất nhiều vở diễn, diễn viên già phải hóa trang vào vai diễn trẻ.

Nghiêm trọng hơn, nhiều năm qua Trường Đại học Sân khấu Điện ảnh Hà Nội không tuyển sinh ngành nghệ thuật truyền thống, khiến các bộ môn như tuồng, chèo, cải lương thiếu vắng đội ngũ trẻ kế cận. Thực tế này đặt sân khấu truyền thống vào vòng luẩn quẩn “thầy già, con hát cũng già”, khi những nghệ sĩ lớn tuổi vẫn chiếm biên chế do quy định tuổi nghỉ hưu tăng, làm giảm cơ hội của người trẻ.

TS. Cao Ngọc nhấn mạnh, hiện nay đội ngũ những người làm lý luận phê bình sân khấu cũng đang suy giảm, dường như không tìm thấy nguồn bổ sung. Đáng chú ý, từ hàng chục năm nay, Trường Đại học Sân khấu Điện ảnh Hà Nội cũng không chiêu sinh được lớp lý luận phê bình nào.

Việc thiếu diễn đàn chuyên môn, nhuận bút thấp, điều kiện tư liệu hạn chế khiến người trẻ càng khó tiếp tục theo nghề, làm trầm trọng thêm khoảng trống nhân lực đã kéo dài nhiều năm. Tác giả Nguyễn Toàn Thắng ví von sự thiếu hụt ấy là “sự thiếu vắng như thể sa mạc của đội ngũ lý luận phê bình kế cận”. Nguyên nhân của sự sa sút và thiếu vắng này còn xuất phát từ sự cạnh tranh của môi trường giải trí mới, khó khăn kinh tế và cơ chế quản lý. Đây cũng là những điểm nghẽn lớn khiến lực lượng trẻ khó hình thành đội ngũ vững vàng.

Vai trò cốt tử trong công cuộc phát huy nghệ thuật

Sự xuất hiện của lực lượng sáng tạo trẻ không chỉ mang đến một luồng gió mới cho nghệ thuật, phục vụ thị hiếu công chúng mà còn mang trong mình một trọng trách nặng nề và cũng rất đáng tự hào đó là gìn giữ và phát triển nghệ thuật. Theo NSƯT Phạm Ngọc Dương, trong bối cảnh xu thế hội nhập và chuyển đổi số, lực lượng sáng tạo trẻ đóng vai trò cốt tử trong công cuộc phát huy nghệ thuật. Nhiều tác giả trẻ không ngại va chạm, đi thẳng vào vấn đề cần nói và đã cho ra đời nhiều tác phẩm nghệ thuật mang tính thời đại cao. “Trong tác phẩm của họ khắc họa rõ nét nhịp sống, hơi thở, con người của ngày hôm nay, mang nghệ thuật đến gần hơn với mọi đối tượng khán giả đặc biệt là khán giả trẻ”, NSƯT Phạm Ngọc Dương nhận định.

Ở góc nhìn bao quát hơn, đạo diễn NSƯT Nghiêm Nhan đã phân tích rõ 3 ưu thế nổi bật của lực lượng sân khấu trẻ hiện nay. Thứ nhất là tinh thần sáng tạo và dám thử nghiệm. Họ dám “mạnh dạn phá vỡ các khuôn mẫu cũ”, tiếp thu nhanh những ngôn ngữ sân khấu hiện đại như dramaturgy, kịch phi tuyến, sân khấu thị giác, sân khấu siêu thực, sân khấu phi lý... Thứ hai là “làm chủ công nghệ”, sử dụng thành thạo multimedia, mapping, 3D stage, XR/VR - những yếu tố mở ra không gian biểu đạt mới, tăng hiệu quả thị giác. Thứ ba, họ nhạy cảm với các vấn đề xã hội, từ bản dạng cá nhân đến xung đột thế hệ… khiến tác phẩm trở thành diễn đàn đối thoại với chính công chúng cùng thế hệ. Đây là minh chứng cho thấy lớp trẻ đang tự tìm cách thích ứng và mở đường cho hoạt động phê bình vốn giàu truyền thống nhưng đang thiếu lực lượng kế thừa.

Hướng mở để lực lượng sân khấu trẻ trưởng thành

Dù năng động và sáng tạo nhưng lực lượng sân khấu trẻ vẫn gặp nhiều rào cản trong quá trình phát triển. Một trong những điểm nghẽn lớn, theo đạo diễn, NSƯT Nghiêm Nhan là tình trạng “ôm sân” của các đạo diễn gạo cội; bởi ở nhiều nhà hát, các vở lớn hay vở dự thi thường chỉ giao cho những người đã thành danh. Điều này khiến đạo diễn trẻ “không có đất diễn”, trong khi thời điểm sung sức nhất của sáng tạo lại trôi qua.

Bên cạnh đó, sự bảo thủ về thẩm mỹ ở một số giám khảo chấm thi cũng tạo áp lực lớn. Việc ưu tiên lối dàn dựng truyền thống, ngại thử nghiệm khiến “tác phẩm trẻ khó đạt giải, dù sáng tạo”, dẫn đến sự nản lòng, thậm chí rút lui của tài năng trẻ. Bên cạnh đó những tồn tại trong cơ chế chấm thi (thiếu minh bạch, ưu tiên đoàn lớn, ít quan tâm đến sân khấu độc lập...) cũng là những rào cản.

Ở phương diện nghề nghiệp, mức thu nhập thấp và chế độ phụ cấp “vẫn còn thấp kém, không có tác dụng lớn để thu hút, lôi cuốn những người có tài năng đi theo nghề” cũng là nguyên nhân khiến lực lượng trẻ dễ chùn bước. Khi đời sống còn nhiều áp lực, việc theo đuổi sân khấu đòi hỏi sự kiên định và hỗ trợ mạnh mẽ từ cơ chế.

Từ thực tiễn ấy, nhiều giải pháp đã được đề xuất trong tọa đàm. Đạo diễn Nghiêm Nhan kiến nghị các nhà hát nên dành “20-30% suất dàn dựng hàng năm cho lực lượng trẻ”, đồng thời tổ chức chương trình cố vấn chuyên sâu mentorship gắn nghệ sĩ trẻ với nghệ sĩ lớn tuổi để học nghề bài bản. Việc xây dựng “quỹ phát triển sân khấu trẻ”, đầu tư công nghệ và tạo không gian thử nghiệm cũng là hướng đi được NSƯT Nghiêm Nhan đề xuất.

Để sân khấu Việt Nam tiếp tục phát triển bền vững, TS. Cao Ngọc cho rằng cần ưu tiên mạnh mẽ việc xây dựng, hỗ trợ và tái tạo lực lượng lý luận - phê bình thông qua các chính sách, đào tạo, kết nối thực tiễn và số hóa tư liệu. “Nếu các đề xuất được thực hiện, phê bình sân khấu không chỉ là tiếng nói chuyên môn mà còn trở thành chất men kích thích sáng tạo, góp phần “thổi hồn” cho sân khấu trong thời đại mới”, TS Cao Ngọc khẳng định.

Lực lượng trẻ là động lực quan trọng, thúc đẩy sự chuyển động của sân khấu trong thời đại số. Họ dám thử nghiệm, làm chủ công nghệ, nhạy cảm với đời sống và có nhu cầu đối thoại sâu sắc với công chúng đương đại. Tuy nhiên, để họ trở thành lực lượng nòng cốt, cần một chiến lược phát triển dài hạn, đồng bộ từ đào tạo - sử dụng - đãi ngộ đến xây dựng môi trường sáng tạo lành mạnh. Khi các đơn vị nghệ thuật, cơ sở đào tạo và cơ quan quản lý cùng chung tay tạo điều kiện, lớp nghệ sĩ trẻ sẽ trở thành nền tảng vững chắc, góp phần đưa sân khấu Việt Nam phát triển bền vững và giàu sức sống trong tương lai./.

Thụy Phương