Chuyển đổi số - Cơ hội và thách thức với văn học nghệ thuật Thủ đô
Trong bối cảnh chuyển đổi số đang trở thành xu thế tất yếu của mọi lĩnh vực đời sống, văn học nghệ thuật Thủ đô cũng đứng trước những vận hội lớn cùng không ít thách thức. Tọa đàm “Văn học nghệ thuật Thủ đô trong ứng dụng chuyển đổi số hiện nay” do Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Hà Nội tổ chức sáng 5/12 đã góp phần nhận diện những chuyển động mạnh mẽ của đời sống văn học nghệ thuật trong môi trường số, đồng thời gợi mở những định hướng phát triển phù hợp với thực tiễn.
Động lực mở rộng không gian sáng tạo và tiếp cận công chúng
Phát biểu đề dẫn tọa đàm, NSND Trần Quốc Chiêm (Phó Chủ tịch Liên hiệp các hội VHNT Việt Nam, Chủ tịch Hội Liên hiệp VHNT Hà Nội) khẳng định: Chuyển đổi số là quá trình tái định hình sâu sắc cấu trúc vận hành của văn học nghệ thuật, chuyển từ mô hình truyền thống sang một hệ sinh thái số mở, linh hoạt và đa chiều. Nếu trước đây, văn học vận hành theo trục “tác giả - biên tập - nhà xuất bản - bạn đọc”, thì nay không gian số cho phép tác giả có thể trực tiếp đưa tác phẩm đến công chúng thông qua mạng xã hội, nền tảng số và các cộng đồng trực tuyến.
Cùng với sự thay đổi phương thức tiếp cận công chúng, vai trò của người tiếp nhận cũng chuyển dịch rõ nét. Công chúng không còn chỉ là chủ thể tiếp nhận thụ động mà ngày càng tham gia sâu vào quá trình tương tác, phản hồi, thậm chí tác động ngược trở lại xu hướng sáng tác thông qua môi trường mạng. Theo NSND Trần Quốc Chiêm, chính sự “dân chủ hóa không gian sáng tạo và tiếp nhận” này đã góp phần thu hẹp khoảng cách giữa người sáng tạo và công chúng, mở ra cơ hội tiếp cận văn học nghệ thuật cho nhiều nhóm đối tượng, kể cả những cộng đồng ở vùng sâu, vùng xa. Việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn và các nền tảng số đã góp phần hình thành chuỗi giá trị văn hóa gắn kết, giúp tác phẩm tiếp cận công chúng nhanh hơn, rộng hơn và đa dạng hơn.
Tại tọa đàm, nhiều ý kiến đều chung nhận định chuyển đổi số đã trở thành động lực quan trọng thúc đẩy mở rộng không gian sáng tạo và lan tỏa tác phẩm văn học nghệ thuật. Công nghệ làm thay đổi mạnh mẽ cách thức sáng tác, dàn dựng, xuất bản và quảng bá, giúp tác phẩm vượt qua những giới hạn truyền thống về không gian và thời gian. Nhờ công nghệ tác phẩm không còn “nằm yên” trên trang giấy, trong khán đài hay phòng triển lãm mà có thể lan tỏa tức thời tới công chúng rộng lớn.
Từ góc nhìn của lĩnh vực văn học, nhà văn Trần Gia Thái (Chủ tịch Hội Nhà văn Hà Nội) đánh giá, chuyển đổi số đã giúp người cầm bút tiếp cận kho tư liệu khổng lồ, rút ngắn thời gian lao động sáng tác, mở ra khả năng xuất bản, phát hành tác phẩm vượt khỏi những rào cản của mô hình truyền thống. Ông cho rằng, nền tảng số giúp nhà văn mở rộng công chúng, giúp tác phẩm tiếp cận độc giả toàn cầu mà không phụ thuộc vào nhà xuất bản truyền thống, đồng thời tạo điều kiện hình thành những hình thức tác phẩm văn học mới trong môi trường số như truyện tương tác, thơ thị giác kỹ thuật số, tiểu thuyết phi tuyến, tác phẩm đa phương tiện.
Ở lĩnh vực nghiên cứu, TS. Bùi Văn Niên (Hội Văn nghệ dân gian Hà Nội) cho rằng, trí tuệ nhân tạo đang trở thành công cụ hỗ trợ đắc lực cho các nhà nghiên cứu trong việc phân tích, sáng tạo và truyền bá văn hóa văn nghệ dân gian ở nhiều phương diện. “AI không chỉ tăng cường hiệu quả xử lý dữ liệu mà còn giúp các nhà nghiên cứu mô phỏng, tái tạo và đề xuất các giải pháp lưu trữ di sản văn hóa, văn nghệ; xây dựng kho tư liệu số...”, TS. Bùi Văn Niên nhấn mạnh.
Nếu trước đây việc quảng bá văn học nghệ thuật phải qua nhiều khâu trung gian và phạm vi tiếp cận còn hẹp, thì nay, chỉ với một dòng tin hay một đoạn video ngắn trên các nền tảng số, hình ảnh nghệ sĩ, nội dung tác phẩm có thể lan tỏa tới hàng triệu người xem trong thời gian ngắn. NSƯT Phạm Ngọc Dương (Hội Sân khấu Hà Nội) dẫn chứng: “Thực tế cho thấy, sau khi áp dụng chuyển đổi số, nghệ thuật truyền thống Thủ đô đã gặt hái những kết quả đáng kể. Cụ thể, nhiều nghệ sĩ của các nhà hát chèo, tuồng, cải lương đã xây dựng kênh YouTube, TikTok riêng, mỗi kênh thu hút tới hàng triệu người theo dõi. Đáng chú ý, có nhà hát trên địa bàn Thủ đô chỉ thông qua kênh bán vé trên nền tảng Facebook đã đạt doanh thu khoảng 70 triệu đồng cho một đêm diễn - một con số bất ngờ và rất đáng mừng đối với nghệ thuật truyền thống”.
Thách thức về bản sắc, bản quyền và bản lĩnh người nghệ sĩ trong môi trường số
Cùng với việc nhìn nhận những cơ hội thuận lợi, các ý kiến tại tọa đàm cũng thẳng thắn chỉ ra nhiều thách thức đặt ra đối với văn học nghệ thuật trong quá trình chuyển đổi số. Đề cập tới vấn đề bản quyền trong môi trường số, NSND Nguyễn Hà Bắc (Hội Điện ảnh Hà Nội) cho rằng, chỉ với một thao tác chia sẻ, sao chép đơn giản, tác phẩm có thể bị phát tán trái phép trên diện rộng, gây thiệt hại không nhỏ cho tác giả và đơn vị sáng tạo. Theo ông, nếu không có cơ chế bảo vệ bản quyền đủ mạnh, động lực lao động nghệ thuật sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng trong thời gian dài.
NSND Trần Quốc Chiêm thẳng thắn chỉ rõ, cùng với sự lan tỏa nhanh chóng của sản phẩm văn học nghệ thuật là nguy cơ nhiễu loạn giá trị, khi những nội dung dễ dãi, thiếu chuẩn mực, thậm chí phản văn hóa có thể phát tán với tốc độ lớn. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết đối với hệ thống quản lý, phê bình lý luận, cũng như bản lĩnh nghề nghiệp của đội ngũ văn nghệ sĩ trong việc kiến tạo môi trường văn hóa lành mạnh trên không gian số.
Một thách thức khác là nguy cơ thương mại hóa quá mức, khi không ít sản phẩm chạy theo thị hiếu dễ dãi, coi trọng lượt xem hơn chiều sâu nghệ thuật, dẫn đến sự lệch chuẩn về giá trị thẩm mỹ. Đáng chú ý hơn cả là thách thức về việc giữ gìn “hồn cốt” và bản sắc văn học nghệ thuật trong bối cảnh công nghệ can thiệp ngày càng sâu vào quá trình sáng tạo. Tại tọa đàm, nhiều câu hỏi cũng đã được đặt ra như: “AI có thể tạo ra những sản phẩm bề ngoài có vẻ sáng tạo, nhưng liệu nó có thực sự hiểu được ý nghĩa sâu xa, cảm xúc và trải nghiệm con người ẩn chứa trong tác phẩm nghệ thuật hay không?”; “Liệu tác phẩm có giữ được “hồn cốt” nhân văn khi AI và công nghệ can thiệp quá sâu?”... Câu trả lời chung là AI không thể thay thế người nghệ sĩ mà chỉ nên được xem là một công cụ hỗ trợ, một “cộng sự” trong hành trình sáng tạo.
Nhà văn Trần Gia Thái nhận định, nếu lạm dụng công nghệ tác phẩm sẽ mất đi cảm xúc, mất đi chiều sâu nhân văn, mất đi cái riêng có làm nên cá tính đặc trưng của mỗi nhà văn. Theo ông, nhà văn cần biết điều khiển công nghệ chứ không phải để công nghệ dẫn dắt tư duy nghệ thuật. “Mỗi nhà văn ngày nay cần trở thành “người sáng tạo kỹ thuật số”, biết khai thác công cụ mới nhưng vẫn giữ được linh hồn của nghệ thuật. Sự kết hợp giữa tư duy nhân văn và kỹ năng công nghệ chính là chìa khóa để dẫn dắt văn học tiến vào kỷ nguyên số”, nhà văn Trần Gia Thái nhấn mạnh.
Chuyển đổi số đang và sẽ tiếp tục tạo ra những biến đổi sâu sắc đối với đời sống văn học nghệ thuật Thủ đô. Đó là cơ hội lớn để mở rộng không gian sáng tạo, lan tỏa giá trị văn hóa, tiếp cận công chúng toàn cầu, nhưng đồng thời cũng đặt ra những thách thức không nhỏ về bản sắc, bản quyền và chất lượng sáng tác. Từ những trao đổi thẳng thắn tại tọa đàm “Văn học nghệ thuật Thủ đô trong ứng dụng chuyển đổi số hiện nay”, có thể thấy rõ một yêu cầu xuyên suốt: phát triển văn học nghệ thuật trong môi trường số phải gắn với việc giữ gìn các giá trị nhân văn, bản sắc văn hóa dân tộc và phát huy bản lĩnh sáng tạo của đội ngũ văn nghệ sĩ Thủ đô./.