Nhiếp ảnh Hà Nội những năm đầu giải phóng
Ngày 10/10/1954, Hà Nội được giải phóng. Giới nhiếp ảnh Thủ đô bước vào một giai đoạn mới với sự hội tụ của ba lực lượng: các nghệ sĩ ở Hà Nội cũ, những người từ kháng chiến trở về và các nghệ sĩ miền Nam tập kết.
Các nghệ sĩ Hà Nội cũ như Võ An Ninh, Lê Đình Chữ, Đỗ Huân, Dương Quỳ, Nguyễn Duy Kiên, Nguyễn Đức Vân, Văn Hách, Trần Nguyệt Diệu, Phan Nghĩa Thành, Trần Lợi, Lê Dũng… thiên về tính thẩm mỹ, trau chuốt về ánh sáng, sàng lọc về đường nét, chặt chẽ trong bố cục. Đề tài ưa chuộng là phong cảnh, chân dung, sinh hoạt đời thường.
Ngược lại, những nghệ sĩ từ kháng chiến trở về như Đinh Đăng Định, Văn Phú, Bùi Duy Ly, Nguyễn Đình Ưu, Triệu Đại, Đức Như, Trần Cừ, Vũ Tiu, Vũ Tín, Vũ Đình Hồng, Đinh Ngọc Thống… chú ý tiếp cận đời sống xã hội, cập nhật sự kiện và nhân vật đương đại.
Trong khi đó, lực lượng miền Nam tập kết gồm Đinh Thúy (Bùi Đình Tuý), Vũ Ba, Lâm Hồng Long, Văn Lượng, Phạm Kỉnh, Duy Đức, Nguyễn Trí Địch, Lâm Tấn Tài, Lê Minh Trường, Thành Hương, Tấn Phát… có xu hướng dung hòa, vừa chú trọng tính thẩm mỹ trong tạo hình, vừa chú ý thể hiện tính chân thực, sinh động trong cuộc sống.
Sự giao thoa giữa ba lực lượng đã tạo nên diện mạo mới mẻ, thú vị và ấn tượng cho nhiếp ảnh Hà Nội.
Tháng 2/1957, Đại hội Văn nghệ toàn quốc lần thứ II được tổ chức tại Hà Nội. Giới nhiếp ảnh lần đầu có đoàn đại biểu 10 người, do nghệ sĩ Nguyễn Văn Phú làm trưởng đoàn tham dự. Tại đại hội, nghệ sĩ Nguyễn Văn Phú đọc tham luận “Nghệ thuật nhiếp ảnh trong giai đoạn mới”, khẳng định vai trò của nhiếp ảnh trong xây dựng chủ nghĩa xã hội và đấu tranh thống nhất đất nước. Nghệ sĩ Nguyễn Văn Phú sau đó được bầu vào Ban Chấp hành Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Việt Nam, là đại diện chính thức cho giới nhiếp ảnh.
Chỉ vài tháng sau, tháng 6/1957, triển lãm Nghệ thuật Nhiếp ảnh Việt Nam lần thứ I khai mạc tại 45 Tràng Tiền, Hà Nội với 276 tác phẩm của 78 tác giả. Những tác phẩm được giới thiệu tại triển lãm thể hiện không khí phấn khởi lao động, sản xuất trong nhà máy, trên công trường, nông trường. Một số tác phẩm ghi lại những hình ảnh các danh lam thắng cảnh như: Hồ Gươm, vịnh Hạ Long, núi non Tây Bắc, sông Hồng, lăng Bà Triệu, đền vua Đinh vua Lê…
Tháng 10/1959, Triển lãm Nghệ thuật Nhiếp ảnh lần II quy tụ 233 tác phẩm của 102 tác giả. Nhiều bức ảnh gây chú ý như “Bác Hồ của cháu” (Hiệp Đồng), “Lúa chín vàng” (Trần Lợi), “Mùa thu hoạch” (Đức Như), “Trên đường hợp tác hoá” (Văn Lượng), “Trên đồi cà phê” (Triệu Đại), “Ngày sản xuất, đêm học tập” (Nguyễn Đức Vân), “Đường than” (Võ An Ninh), “Tuổi trẻ trên công trường” (Tân Sơn - Mai Nam), “Nguồn vui” (Đỗ Huân), “Vai đồng chân sắt” (Bùi Duy Ly), “Tìm quặng trong hang sâu” (Lâm Hồng Long), “Nữ du kích” (Bùi Á), “Những người bảo vệ biên giới” (Trần Đắc Bách), “Chị Trần Thị Lý” (Đinh Thúy)… Các tác phẩm phản ánh rõ nét không khí hòa bình lập lại ở miền Bắc, nhân dân hăng say thi đua học tập, lao động, sản xuất, xây dựng cuộc sống ấm no hạnh phúc, đồng thời bảo vệ miền Bắc và đấu tranh vì thống nhất đất nước.
Từ triển lãm này, giới nhiếp ảnh đã đủ tự tin tổ chức hoạt động độc lập. Ban Liên lạc Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam chọn nhiều tác phẩm gửi dự thi quốc tế và liên tục đoạt giải: “Mùa lúa chín” của Trần Lợi (Huy chương Vàng 1959 tại Liên Xô); “Mùa thu hoạch” của Đức Như; “Ngày mùa trên sân Hợp tác” của Vũ Tín (Huy chương Vàng 1960 tại Tiệp Khắc); “Ngày sản xuất, đêm học tập” của Nguyễn Đức Vân (Huy chương Vàng 1959 tại Cộng hòa Dân chủ Đức); “Già học trẻ” của Hoàng Đăng; “Muối” của Văn Phú; “Biến cồn cát thành rừng thẳm” của Văn Bảo; “Nguồn vui” của Đỗ Huân (Huy chương Vàng 1962 tại Cộng hòa Dân chủ Đức); “Nữ dân quân” của Nguyễn Đình Ưu (Huy chương Vàng 1961 tại Hungary); “Chị Trần Thị Lý” của Đinh Thúy. Đặc biệt, tác phẩm “Bác bắt nhịp bài ca kết đoàn” của Lâm Hồng Long gây ấn tượng mạnh và được công chúng mến mộ.
Tháng 9/1962, Triển lãm lần IV giới thiệu 183 tác phẩm của 104 tác giả, trong đó có những bức ảnh đầu tiên từ Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam gửi ra mắt công chúng Hà Nội. Ngày 12/9/1962, Chủ tịch Hồ Chí Minh đến xem triển lãm. Khi xem từng bức ảnh, Bác nhận xét cặn kẽ cả về nội dung lẫn hình thức, đôi khi dừng lại hỏi thêm ý kiến mọi người. Các tiêu chí như tính chân thực, tính sinh động, tính hiện đại và tính dân tộc… đều được Bác đề cập cụ thể, thiết thực.
Trước bức ảnh “Kết quả khai hoang”, Bác khen nội dung tốt nhưng góp ý cách bố trí còn rườm rà, thiếu tự nhiên, dễ gây nghi ngờ cho người xem. Đến ảnh “Nữ dân quân”, thấy nhân vật quá đẹp, Bác vui vẻ hỏi: “Đây là dân quân thật hay đóng giả?”. Khi xem ảnh “Tuổi thanh xuân” chụp một thiếu nữ thành thị trong trang phục áo sơ-mi trắng cổ lá sen có ren hoa, Bác nhận xét cô gái tuy xinh tươi nhưng chưa toát lên vẻ đẹp Việt Nam, chiếc áo mang tính lai căng, xa lạ với quần chúng.
Đặc biệt, khi dừng trước bức ảnh phong cảnh Sa Pa có mây vờn núi, góc phải in dấu triện và đề mấy dòng chữ Hán, Bác hỏi:
- Đây là ảnh hay tranh?
- Thưa Bác, là ảnh ạ!
- Là ảnh - Bác nói tiếp - sao lại bắt chước tranh?
Sau đó, Bác nhắc nhở giới nhiếp ảnh cần khiêm tốn học hỏi lẫn nhau, đưa nghệ thuật nhiếp ảnh phục vụ nhân dân, tránh chủ nghĩa hình thức. Bác còn kể vui kỷ niệm về những ngày làm ảnh ở Pháp và việc chấm sửa ảnh khi ấy, tạo không khí thân tình, cởi mở. Trước khi ra về, Người ghi vào sổ vàng của Ban liên lạc:
“Các cô, các chú phải cố gắng hơn nữa để tiến bộ hơn nữa.
Chào thân ái,
Bác Hồ”
Những lời dạy ấy đến nay vẫn còn nguyên giá trị, nhắc nhở người làm nhiếp ảnh về trách nhiệm với đời sống và nhân dân./.