Quà mùa thu

Nếu nắng mùa hè xối xả dễ làm người ta sợ hãi thì sắc nắng mùa thu lại khác. Ngay từ độ giao mùa, từng sợi hanh hao đã khéo léo đan cài. Người vội vã chỉ kịp cảm nhận mà không kịp nói cùng ai, còn người nhẩn nha hơn thì mở to mắt tìm hanh hao trong hoa lá, cỏ cây… hoặc khép mắt lại để chú tâm đón những giọt mùa đầu tiên, thật khẽ.

Người ta thường ví, mùa thu về quê trước, cứ nhìn cánh đồng lúa là biết. Lúa đọng sữa thơm như má con gái tuổi tròn trăng. Vầng trăng mùa thu vẫn sáng, có kẻ lóng ngóng vụng về mà để lỡ cả mùa trăng, mùa cốm. Lỡ thì nhớ, hanh hao thêm, cốm hương lại đưa lòng người về một vòng xa xôi mà tâm vẫn chẳng đổi.

Xuân thu nhị kỳ, chưa tới vụ gặt nhưng lễ cơm mới cũng đã cận kề. Chẳng biết năm nay “người ta” có về dự lễ Thánh?

Mùa nhẩn nha trên mái tóc muối tiêu. Những bông cúc vàng, những vòng hoa trắng, khói hương lan tỏa, linh hồn hoa hòa vào linh hồn người bao thế hệ, chỉ mong một điều bình yên. Để cốm và hoa về phố, để người ta nhắc nhau khoác thêm tấm áo mỏng kẻo trời đã sang thu.

Mùa thu xanh ngăn ngắt, mặc lũ trẻ con đếm ngày khai giảng thì cúc vẫn vàng rực khắp nẻo. Hoa đã về trên bình gốm, cốm thơm ngát trong tay chủ nhân. Có cốm, người lớn nhắc tới chuối, tới hồng. Phiên chợ tới chắc sẽ có trái đầu mùa, chắc hanh hao thêm chút nữa thì chuối chín trứng cuốc cũng về. Thứ quả ấy nhiều đứa trẻ thị thành chưa từng biết. Bà hoặc bố mẹ sẽ phải giải thích. Những tưởng lời chỉ thoảng qua tai, khó mà nhớ, nhất là khi phố mùa thu sáng lóa bởi trung tâm mua sắm khiến bọn trẻ mải mê. Thế nhưng, lũ trẻ phố thị, những đứa lớn lên ở ngoại ô hay trong chung cư xây trên đất ruộng phần lớn đều nhớ. Nhớ không khí gia đình ấm cúng, nhớ loài hoa, màu hoa mùa thu. Để rồi những mùa sau, khi đã làm vợ, làm mẹ, câu chuyện mùa thu lại được trở về từ những ngày rất xa.

Nắng thu khô nỏ, vàng thơm. Có hôm nắng rực rỡ, đúng là “nắng rám trái bòng, trái bưởi”, chiều về vẫn vàng ươm. Ngày nối ngày, nắng thiêu cháy cả những dải cỏ may.

Hoa trái cứ lấn mùa, nên giao mùa nay có vẻ quyến luyến hơn xưa. Hay tại giờ cúc nhiều sắc, nhiều loại hơn nên mùa thu cũng rộn ràng. Phố ngập nắng, hoa theo người vào ảnh lao xao. Người trong Nam tính mùa mưa nắng, biết rồi cứ nhắc hoài mùa thu xứ Bắc. Phải biết mới hiểu người xứ Bắc, người Hà Nội yêu mùa thu đến chừng nào.

Trời đất sang thu như cái vung tay hào phóng của gió, cho môi khô nứt, chẳng ai còn bảo giao mùa hay chớm thu được nữa.

Chợ chẳng còn ai bán thị xanh, quả nào cũng chín vàng. Quả thị sáp vàng óng, nhỏ xinh trong lòng tay. Người quê mang rổ thị ra chợ còn có quả trầy xước, cuối buổi bán rẻ cho hết. Người buôn thì mua cả cây, thuê hái cả cành lá, bọc xốp, chở về thành phố mà quả chẳng hỏng. Người thành phố thấy thị là ngẩn ngơ. Thị thơm lòng tay, thơm từ chợ tới công sở, gợi chuyện xưa với những túi thị buộc cước đỏ, cước xanh hay những sợi len màu. Chẳng ai còn nhắc hay chờ hoàng tử nhưng bóng dáng ngày xưa vẫn thấp thoáng trở về. Có cây thị xanh um góc vườn, góc sân chùa, mùa sai mùa thưa vẫn thơm suốt thu. Nhưng cũng có khi, sau một biến cố nào đó, cây không còn, góc vườn xưa thành nhà mới, chủ nhân xưa đã định cư nơi khác…

Thị về nhà, chẳng ai còn đợi cô Tấm, chỉ theo ký ức, theo hương thơm mà về. Trẻ con xóm cũ từng ngóng cây thị góc vườn suốt hè. Quả tròn đẹp thì nhiều hạt, quả vẹo xấu lại nhiều thịt. Trẻ con nay không chơi thị nữa, nhưng bất ngờ thay, nhiều người trung niên vẫn mê thị, kể vanh vách chuyện xưa cùng trái vàng thơm lựng. Hóa ra vẫn có một sợi dây xuyên suốt các mùa, đan bện bằng lời kể, câu chuyện, con chữ, bằng nắng gió, bão mưa.

Nắng thu trải dài phố, gió sải cánh rộng. Người ta hít hà mùa cho căng lồng ngực, dẫu phố này chẳng rõ hương hoa gì, cây sữa còn tận ngã tư xa. Có người yêu rủ nhau đi tìm trăng. Trăng trên phố tan trong ánh đèn nên phải tìm ở những khung trời thoáng. Vạn thuở trăng cô đơn, người đời gọi “ông tơ bà nguyệt”, gọi “gió giăng”… Ai yêu mà chẳng cất trong lòng một vầng trăng.

Trăng mùa thu sáng cho sương đọng, cho quả chín đúng vụ. Mắt na khép, lá phủ kín cành, thế mà từ đêm trăng khuyết na hé, đến trăng tròn mắt na đã mở. Cái tên “mắt na” thật khéo. Khi na mở mắt cũng là lúc chín. Cái khoảng mở mắt vừa đủ để lá cành còn tươi, na cứng tay mang về, chỉ ít ngày là chín thơm.

Người về từ miền núi xa, mê thứ đặc sản trải khắp các triền núi đã vôi có khi mua cả gùi về xuôi. Nhiều bà cụ nhìn mê mẩn, lại ngậm ngùi nhớ cảnh nghèo xưa. Khi ấy, na hiếm, qua mùa bão có khi cả cây chỉ được chục quả. Quả na quý, nhà nào dám mua cũng chỉ thắp hương đầu mùa, còn lại dành cho người già và trẻ con. Hạt na rửa sạch, đập dập ngâm rượu, trị chấy cho trẻ con hiệu nghiệm. Hạt na đen nhánh khiến người nhớ đến hàm răng đen của các cụ xưa, môi trầu cắn chỉ đỏ tươi. Bây giờ hiếm ai còn nhuộm răng đen nên trẻ con thành phố chẳng hiểu câu “răng đen nhức hạt na” là thế nào.

Sau na là hồng về chợ. Hồng chín trong sương, hồng ngọt trong sương. Dường như phải có đủ hồng đỏ, hồng ngâm mùa thu mới viên mãn. Người thích cái căng mọng của hồng đỏ trên cành nắng, kẻ lại thích cái “tai” hồng rõ duyên của hồng ngâm. Cầm quả hồng ngắm nghía, đoán già đoán non có đúng hồng ngâm nước suối không. Ở đời, có thứ kỵ nhau, lại có thứ lại như đũa có đôi, phải kết hợp mới trọn. Hồng ngâm nước suối cũng vậy. Từ triền núi, hồng gặp dòng chảy từ núi cao xuống mã đẹp, tai chắc.

Cúc nở, cốm thơm, na mở mắt, hồng chắc tai, bưởi cành… vẫn thấy thiếu. Thế là người thợ làm bánh không để ai chờ lâu. Bánh dẻo, bánh nướng mẻ đầu đã hết, mẻ sau vẫn đắt. Giờ bánh trung thu có quanh năm, rộ nhất từ cuối hè. Bánh nhiều loại, nhiều giá. Trẻ chọn bánh theo màu, người lớn thì “chung thủy” với bánh nướng truyền thống đậm vị, bánh dẻo vuông vức phủ bột phấn.

Bây giờ đang là mùa thu. Câu thơ theo mùa cũng trở về. Chẳng ai tính tuổi mùa, tuổi yêu:

Chúng mình nhắm mắt đi em
Cho na mở mắt ra xem
chúng mình…

Tản văn của Nguyễn Minh Hoa