Văn hóa xứ Đoài và nhà thơ Quang Dũng

Xứ Đoài xưa là vùng rộng lớn nằm phía tây kinh thành Thăng Long, được biết đến như miền “địa linh nhân kiệt”. Nơi đây lưu giữ dày đặc các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể mang sắc thái riêng. Chính không gian văn hóa đặc sắc ấy đã nuôi dưỡng tâm hồn, khơi nguồn cảm hứng sáng tạo cho nhiều văn nghệ sĩ, trong đó có nhà thơ Quang Dũng.

Nhà thơ Quang Dũng tên thật Bùi Đình Dậu (trong khai sinh là Bùi Đình Diệm), sinh năm 1921 tại làng Phượng Trì, huyện Đan Phượng, Hà Nội. Năm 7 tuổi, ông ra Hà Nội học và ở nhà cậu ruột. Sau khi tốt nghiệp Trường Sư phạm Hà Nội, 20 tuổi, ông sống độc lập bằng nghề dạy học tư, viết báo, dịch thuật, chơi đàn trong gánh hát và tham gia hoạt động mỹ thuật. Đầu thập niên 1940, trong chuyến ngao du Yên Bái, ông gặp bà Bùi Thị Thạch - người sau này trở thành vợ ông.

Năm 1945, Quang Dũng trở về Hà Nội tham gia Cách mạng. Ông được Nguyễn Văn Trân giới thiệu làm phái viên Phòng Quân vụ Bắc Bộ, sau đó học lớp Trung cấp quân sự tại Tông (Sơn Tây). Tiếp đó, ông làm chính trị viên Đại đội vệ binh và phóng viên báo Chiến đấu thuộc Ban Tuyên huấn Chiến khu II.

Mùa xuân 1947, nhà thơ Quang Dũng gia nhập đoàn quân Tây Tiến, đảm nhiệm chức Đại đội trưởng Trung đoàn 52. Cuối năm 1948, sau chiến dịch Tây Tiến, Quang Dũng chuyển sang đơn vị khác. Bài thơ “Tây Tiến” được ông sáng tác khi về dự Đại hội toàn quân Liên khu III tại làng Phù Lưu Chanh, Hà Nam. Ông viết bài thơ rất nhanh, ngay sau đó đọc trước Đại hội và được mọi người nhiệt liệt hoan nghênh. Nhà thơ Xuân Diệu đã cho đăng trên tạp chí Văn nghệ.

Trong tập “Thơ” do Nhà xuất bản Vệ quốc quân Liên khu III ấn hành năm 1949, tác phẩm mang nhan đề “Nhớ Tây Tiến”. Đến năm 1957, khi đưa vào tập “Rừng biển quê hương”, Quang Dũng đã bỏ chữ “Nhớ”, chỉ giữ hai chữ “Tây Tiến” với lý do: “Chỉ cần hai chữ Tây Tiến đã gợi lên nỗi nhớ rồi!”. Đây là bài thơ ông dành nhiều tình cảm đặc biệt và từng thổ lộ: “Tây Tiến là bài thơ mà tôi tâm đắc nhất”.

Ngoài “Tây Tiến”, Quang Dũng còn để lại nhiều tác phẩm giàu dấu ấn xứ Đoài như “Mắt người Sơn Tây”, “Đôi bờ”, “Gửi Sơn Tây”, “Mây đầu ô”, “Thu quê ai”… Văn xuôi của ông cũng để lại dấu ấn với “Rừng quả cọ”, “Nhà đồi”, “Ông voi làng Láng”.

Nhà giáo, nhà thơ Bùi Phương Thảo - con gái nhà thơ Quang Dũng chia sẻ: “Bài thơ Tây Tiến gắn liền với sự nghiệp văn học của cha tôi. Cha tôi rất ham đi, vừa để trải nghiệm, thu thập vốn sống, vừa để thỏa thích đặt chân lên những vùng đất mới. Thời kháng chiến, gần như khắp nẻo đường Tây Bắc, Đông Bắc, Liên khu III, Liên khu IV đều in dấu chân ông. Thơ của Quang Dũng có một thời gian dài được lưu truyền bằng hình thức truyền miệng từ kháng chiến chống Pháp, rồi phổ biến qua những người trở về thành hay di cư vào Nam năm 1954”.

Bà Thảo cũng cho hay về sau, ông ít làm thơ hơn, thường không đăng báo, bản thảo phần nhiều nằm trong sổ tay và ký ức bạn bè. Ông viết về người xưa, cảnh cũ, về những địa danh thời kháng chiến chống Pháp như: “Sông Hồng”, “Đêm Bạch Hạc”, “Gửi Sơn Tây”, “Nhớ một bóng núi”, “Nhà bên đường”, “Hồ Nam”, “Pha Đin"…

Sau khi nhà thơ qua đời, gia đình mới cảm nhận rõ sự tài hoa của ông. Trong đời sống thường ngày, Quang Dũng giản dị, khi thì ngồi viết, lúc vẽ tranh, khi lại chơi nhạc cụ hay múa võ, múa kiếm. Ông vẽ tranh bằng nhiều chất liệu như bột màu, sơn dầu, sơn mài. Cũng như thơ, tranh vẽ xong, ông thường đem tặng bạn hoặc cho mượn, có dịp lại lấy về.

Năm 2020, Nhà xuất bản Kim Đồng phát hành cuốn “Nhà thơ Quang Dũng - Người mang trong trắng đi tìm thanh cao”, in 29 bức vẽ của ông. Đây là nỗ lực và tâm huyết của họa sĩ Tô Chiêm cùng gia đình.

Ngoài thơ và hội họa, Quang Dũng còn sáng tác ca khúc, trong đó chỉ còn lưu lại “Nhớ Ba Vì”. Bài hát được nhạc sĩ Bùi Quang Vĩnh - con trai ông chép lại từ giọng hát nghệ sĩ Kim Ngọc, người lần đầu thể hiện ca khúc năm 1948 tại Đại hội toàn quân Liên khu III ở Phù Lưu Chanh, Hà Nam.

Tại buổi tọa đàm, nhiều ý kiến khẳng định giá trị, sức sống của thơ Quang Dũng. Thơ ông gắn bó sâu sắc với không gian văn hóa Tây Bắc hùng vĩ, bi tráng và xứ Đoài trầm mặc, trang nghiêm - yếu tố làm nên phong cách độc đáo, sức sống bền lâu trong tác phẩm của ông. Bên cạnh đó, hào khí dân tộc được chuyển tải mạnh mẽ trong thơ, đặc biệt là “Tây Tiến”, khiến tác phẩm được nhiều thế hệ yêu thích, sống mãi trong lòng công chúng.

Các ý kiến cũng nhấn mạnh, thơ Quang Dũng giàu nhạc điệu, thấm đẫm chất họa, phản ánh tâm hồn tài hoa của một nghệ sĩ tài hoa. Nhiều ca khúc phổ thơ như “Đôi mắt người Sơn Tây”, “Nhớ Ba Vì” đã góp phần khẳng định bản sắc văn hóa xứ Đoài.

Theo các nhà nghiên cứu, văn hóa xứ Đoài với bề dày lịch sử, địa linh nhân kiệt, hệ thống làng cổ, lễ hội, diễn xướng dân gian… đã tạo nên “hệ sinh thái văn hóa” nuôi dưỡng tài năng, tâm hồn của nhà thơ Quang Dũng. Buổi tọa đàm không chỉ góp phần làm sáng tỏ cuộc đời và sự nghiệp của ông mà còn mở ra nhiều hướng tiếp cận mới trong nghiên cứu tác phẩm của nhà Quang Dũng./.

Thụy Phương