Phát triển du lịch làng nghề Thủ đô: Kết nối truyền thống với hiện đại

Làng nghề Hà Nội trong dòng chảy lịch sử và văn hóa

Một trong những thành tố quan trọng làm nên bản sắc văn hóa đô thị Hà Nội chính là hệ thống làng nghề truyền thống - nơi hội tụ của kỹ nghệ thủ công, tinh thần sáng tạo dân gian và những giá trị văn hóa xã hội sâu sắc đã được truyền lại qua nhiều thế hệ. Ngay từ thời Lý - Trần, vùng đất Thăng Long đã là nơi tụ hội của nhiều thợ thủ công giỏi từ khắp các vùng miền, định cư tại các khu vực ven thành cổ, hình thành nên các phường thợ và làng nghề bao quanh kinh thành. Sự xen kẽ giữa phố và làng, giữa khu hành chính và khu dân cư mang đậm tính nông nghiệp - thủ công. Chính từ mô hình "phố trong làng, làng trong phố" mà các làng nghề như Nghi Tàm, Quảng Bá, Nhật Tân, Dịch Vọng... đã trở thành một phần hữu cơ của đô thị Thăng Long - Kẻ Chợ.

Trải qua hàng thế kỷ, các làng nghề không chỉ là nơi sản xuất ra những sản phẩm phục vụ đời sống mà còn là không gian lưu giữ những tri thức dân gian và lối sống cộng đồng đặc trưng. Ở đó, mỗi làng nghề là một lát cắt sinh động trong bức tranh văn hóa đô thị, phản ánh sự phong phú và chiều sâu bản sắc Thăng Long - Hà Nội.
Bước sang thế kỷ XXI, cùng với nhịp sống đô thị hóa và toàn cầu hóa, làng nghề Hà Nội đã có nhiều thay đổi. Không ít làng nghề phải đối diện với nguy cơ mai một do thiếu không gian sản xuất, đứt gãy truyền thống nghề, sức ép thị trường và thay đổi nhu cầu tiêu dùng. Ngược lại, nhiều làng nghề đã chủ động thích nghi, tái cấu trúc từ sản xuất thủ công sang kết hợp du lịch trải nghiệm, từ kỹ nghệ truyền thống sang thiết kế sáng tạo, từ phục vụ tiêu dùng nội địa sang xuất khẩu quốc tế… Chính trong dòng chảy biến động ấy, làng nghề trở thành một thực thể sống động, phản ánh sự ứng biến linh hoạt của văn hóa truyền thống trong môi trường hiện đại.
Trong bối cảnh hội nhập và toàn cầu hóa, bảo tồn di sản văn hóa không thể tách rời phát triển kinh tế. Du lịch làng nghề đang trở thành một mô hình kết nối hiệu quả giữa quá khứ và hiện tại. Tại đây, mỗi sản phẩm thủ công không chỉ mang giá trị sử dụng mà còn là câu chuyện về lịch sử, văn hóa và con người, được “làm mới” để phù hợp với thị hiếu thời đại và mở ra cơ hội chinh phục thị trường quốc tế.

Hiện nay, một số làng nghề ở Hà Nội đã tiên phong xây dựng và phát triển mô hình du lịch gắn với trải nghiệm văn hóa, từng bước khẳng định chỗ đứng trong bản đồ du lịch Thủ đô. Có thể kể đến Bát Tràng với nghề gốm sứ, Vạn Phúc với lụa tơ tằm, Phú Vinh với nghề mây tre đan, Yên Thái với nghề làm giấy dó, Hàng Trống với tranh dân gian, Xuân La với nghề nặn Tò he, Vân Hà với nghề gỗ mỹ nghệ, Ngũ Xã với đúc đồng, Triều Khúc với nghề thủ công truyền thống, Đa Sỹ với nghề rèn...

Nhiều làng nghề của Hà Nội đã tận dụng thế mạnh về vị trí địa lý, lịch sử và thương hiệu sản phẩm để phát triển mô hình du lịch gắn với trải nghiệm văn hóa. Tiêu biểu như tour du lịch đường sông từ trung tâm Hà Nội qua bến Chương Dương - Bát Tràng - Ecopark - Phố Hiến, hay tuyến du lịch sông Hồng Hà Nội - đền Dầm, Đại Lộ, Chử Đồng Tử, Bát Tràng - Hà Nội,… Những tour du lịch này không chỉ giúp du khách tiếp cận làng nghề từ một góc nhìn khác mà còn kết nối với các điểm di sản ven sông. Ở Bát Tràng, du khách được trực tiếp tham quan lò nung, trải nghiệm nặn gốm, trang trí sản phẩm và tìm hiểu câu chuyện về nghề gốm hơn 500 năm tuổi. Làng lụa Vạn Phúc cũng đã xây dựng các tuyến tham quan, trải nghiệm dệt tơ, nhuộm lụa thủ công, kết hợp với trình diễn thời trang và ẩm thực truyền thống. Ở Phú Vinh (Chương Mỹ), sản phẩm mây tre đan được “kể chuyện” qua không gian trưng bày, tour trải nghiệm đan sản phẩm cỡ nhỏ…

Theo hướng dẫn viên du lịch Trần Hùng, Công ty Du lịch sông Hồng, một trong những sáng kiến nổi bật trong phát triển du lịch làng nghề ở Hà Nội thời gian qua là việc khai thác các tour du lịch đường sông dọc theo tuyến sông Hồng. Các tour này không chỉ đưa du khách đến với các di tích lịch sử, tín ngưỡng (đền Gióng, đền Dầm, đền Mẫu, chùa Dâu, đền Chử Đồng Tử...), mà còn kết nối với các làng nghề tiêu biểu như Bát Tràng, Phú An, Đường Lâm, tạo nên hành trình khám phá thú vị giữa cảnh quan thiên nhiên, di sản văn hóa và không gian nghề thủ công.

Có thể nói, du lịch mang lại cho làng nghề không chỉ ở doanh thu mà còn ở việc nâng cao nhận diện thương hiệu, mở rộng thị trường tiêu thụ và khơi dậy niềm tự hào nghề nghiệp. Thông qua trải nghiệm và tương tác trực tiếp với nghệ nhân, du khách trở thành những “đại sứ văn hóa” lan tỏa hình ảnh làng nghề ra thế giới. Đồng thời, nguồn thu từ du lịch cũng giúp cải thiện cơ sở hạ tầng, bảo tồn kỹ nghệ truyền thống và đào tạo thế hệ nghệ nhân trẻ. Khi được lồng ghép trong các hành trình khám phá văn hóa - lịch sử - ẩm thực, du lịch làng nghề trở thành một mắt xích quan trọng giúp Hà Nội vừa bảo tồn di sản, vừa phát triển kinh tế bền vững.

Du lịch mở đường cho làng nghề hội nhập

Hà Nội đang đứng trước nhiều cơ hội để phát triển du lịch làng nghề trong bối cảnh công nghiệp văn hóa được xác định là một ngành kinh tế mũi nhọn. Các chủ trương, chính sách quan trọng như Nghị quyết số 09-NQ/TU (22/2/2022) của Thành ủy Hà Nội, Kế hoạch số 55/KH-UBND (18/2/2022) của UBND Thành phố Hà Nội về bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể thành phố Hà Nội đến năm 2025, hay Nghị quyết số 23/2022/NQ-HĐND ngày 8/12/2022 của HĐND Thành phố Hà Nội Quy định chế độ đãi ngộ, hỗ trợ Nghệ sĩ nhân dân, Nghệ sĩ ưu tú; Nghệ nhân và các câu lạc bộ tiêu biểu trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể TP Hà Nội… đã tạo nền tảng vững chắc để bảo tồn và khai thác giá trị làng nghề. Bên cạnh đó, Luật Thủ đô (39/2024/QH15) cùng các chương trình, đề án phát triển công nghiệp văn hóa của thành phố Hà Nội đã khẳng định vai trò của văn hóa trong phát triển kinh tế bền vững.
Với 1.350 làng có nghề, trong đó 272 làng nghề và 198 làng nghề truyền thống, Hà Nội là địa phương có mật độ làng nghề lớn nhất cả nước. Thành phố được UNESCO vinh danh “Thành phố vì hòa bình” (1999) và gia nhập Mạng lưới các Thành phố sáng tạo (2019) với 6 lĩnh vực đăng ký, trong đó có thủ công mỹ nghệ và ẩm thực. Dự án “Tinh hoa làng nghề Việt Nam” tại Bát Tràng, vốn đầu tư hơn 4 triệu USD, quy tụ 300 nghệ nhân và 40 doanh nghiệp là minh chứng cho sự kết hợp giữa truyền thống và sáng tạo đương đại, mở ra hướng đi mới cho du lịch làng nghề, kết nối sản xuất thủ công với thị trường trong và ngoài nước.

Trong chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa của Hà Nội hiện nay, làng nghề được nhìn nhận không chỉ là di sản cần bảo tồn mà còn là nguồn tài nguyên văn hóa có thể “kích hoạt” cho phát triển kinh tế sáng tạo. Mỗi làng nghề là một trung tâm tiềm năng cho thiết kế sản phẩm, du lịch văn hóa, truyền thông thị giác, giáo dục nghệ thuật và sáng tạo đương đại. Kết nối làng nghề với hệ sinh thái công nghiệp văn hóa giúp Hà Nội vừa bảo tồn được các giá trị truyền thống, vừa tạo dựng được bản sắc riêng trong tiến trình phát triển đô thị bền vững và hội nhập.

Giải bài toán phát triển bền vững cho làng nghề Thủ đô

Phát triển du lịch làng nghề ở Hà Nội, dù giàu tiềm năng, vẫn đang đối diện nhiều trở ngại mang tính hệ thống. Quá trình đô thị hóa diễn ra nhanh chóng đã thu hẹp không gian sản xuất và làm biến dạng cảnh quan truyền thống, khiến những nét kiến trúc, không gian sinh hoạt cộng đồng bị mai một dần. Nguồn nhân lực làng nghề đang giảm sút cả về số lượng và tay nghề; lớp nghệ nhân cao tuổi lần lượt rời nghề, trong khi thế hệ trẻ ít mặn mà nối nghiệp bởi thu nhập bấp bênh, điều kiện lao động vất vả và sức hút từ các ngành nghề mới hấp dẫn hơn.

Về sản phẩm, phần lớn các cơ sở vẫn sản xuất theo lối thủ công truyền thống, thiếu đầu tư thiết kế và tiếp thị bài bản, dẫn đến khó cạnh tranh với hàng công nghiệp giá rẻ hoặc sản phẩm thủ công chất lượng cao từ quốc tế. Việc sáng tạo và “làm mới” sản phẩm để phù hợp với thị hiếu đương đại còn hạn chế, khiến sức hút với du khách, đặc biệt là khách quốc tế chưa thật sự nổi bật.

Cơ sở hạ tầng phục vụ du lịch tại nhiều làng nghề cũng chưa đáp ứng yêu cầu. Các dịch vụ phụ trợ như không gian trải nghiệm, khu trưng bày, ẩm thực, lưu trú, hay đội ngũ hướng dẫn viên chuyên nghiệp còn thiếu hoặc hoạt động rời rạc. Sự liên kết giữa làng nghề với các doanh nghiệp du lịch chưa chặt chẽ, nhiều điểm nghề vẫn đứng ngoài các tour tuyến chính thức. Bên cạnh đó, nhận thức của một bộ phận cộng đồng về phát triển du lịch bền vững chưa cao, còn chạy theo lợi ích ngắn hạn, ít chú trọng bảo tồn cảnh quan, môi trường hay bản sắc văn hóa

Để du lịch làng nghề ở Hà Nội phát triển bền vững và thực sự trở thành cầu nối giữa truyền thống và hiện đại, cần triển khai đồng thời các giải pháp mang tính chiến lược và lâu dài. Trước hết, công tác quy hoạch không gian làng nghề cần được đặt trong tổng thể quy hoạch đô thị. Việc bảo tồn các yếu tố kiến trúc, không gian công cộng và cảnh quan tự nhiên phải song hành với việc nâng cấp hạ tầng giao thông, bến bãi, khu đón khách, cũng như các dịch vụ phụ trợ.

Song song với đó, phát triển nguồn nhân lực làng nghề phải trở thành ưu tiên hàng đầu. Cần có chính sách đãi ngộ và tôn vinh nghệ nhân, đồng thời xây dựng các chương trình đào tạo nghề kết hợp truyền thống và kỹ năng hiện đại cho thế hệ trẻ. Việc hình thành các “trung tâm trải nghiệm nghề” tại làng nghề, nơi nghệ nhân vừa sản xuất vừa hướng dẫn du khách sẽ giúp quá trình truyền nghề trở nên sống động và gắn với thị trường.

Về sản phẩm, cần đổi mới thiết kế, nâng cao chất lượng và phát triển bộ nhận diện thương hiệu cho từng làng nghề; kết hợp giữa kỹ nghệ truyền thống với xu hướng mỹ thuật đương đại, ứng dụng công nghệ số trong thiết kế, quảng bá và bán hàng. Mỗi sản phẩm không chỉ đơn thuần là hàng hóa mà cần trở thành “đại sứ văn hóa”, mang thông điệp và câu chuyện của làng nghề. Đồng thời cần xây dựng các tuyến du lịch chuyên đề kết nối làng nghề với di tích, lễ hội và điểm đến văn hóa, sinh thái; khai thác chuyên nghiệp hơn tour đường sông gắn với làng nghề ven sông Hồng với kịch bản trải nghiệm rõ nét, dịch vụ đồng bộ, truyền thông quốc tế.

Sự phối hợp giữa chính quyền địa phương, hiệp hội làng nghề và doanh nghiệp lữ hành sẽ tạo thành chuỗi giá trị hoàn chỉnh, giúp kéo dài thời gian lưu trú, tăng mức chi tiêu và nâng cao trải nghiệm của du khách.

Việc nâng cao nhận thức cộng đồng về vai trò của du lịch bền vững thông qua các chương trình tập huấn về bảo tồn môi trường, ứng xử văn minh và gìn giữ bản sắc văn hóa cần được duy trì thường xuyên.

Nếu thực hiện đồng bộ các giải pháp trên, Hà Nội hoàn toàn có thể biến du lịch làng nghề thành một thương hiệu đặc sắc của Thủ đô, vừa đóng góp cho tăng trưởng kinh tế, vừa củng cố vị thế của thành phố như một trung tâm văn hóa - sáng tạo hàng đầu khu vực./.

Nguyễn Thị Phương Lan