Âm nhạc Thủ đô - 80 năm đồng hành cùng dân tộc
Trong suốt chiều dài lịch sử, đặc biệt là 80 năm qua, văn học nghệ thuật Thủ đô luôn đồng hành cùng dân tộc trên mọi chặng đường lịch sử: từ những ngày đầu Cách mạng Tháng Tám sục sôi khí thế, qua hai cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc, đến công cuộc đổi mới, hội nhập và phát triển đất nước hiện nay. Trong bức tranh chung ấy, âm nhạc Thủ đô Hà Nội giữ một vai trò đặc biệt: vừa là tiếng nói của tâm hồn dân tộc nói chung, tiếng nói “Người Hà Nội” nói riêng, vừa là vũ khí tinh thần sắc bén thôi thúc từng đoàn quân ra trận để bảo vệ Thủ đô, bảo vệ vững chắc chủ quyền quốc gia, dân tộc.
Âm nhạc Hà Nội từ những ngày đầu cách mạng
Ngay từ buổi đầu đất nước giành độc lập, Hà Nội đã vang lên những khúc hát đi vào lịch sử. Trong số đó, “Tiến quân ca” (Văn Cao, 1944) mang khát vọng không chỉ của tác giả mà của cả dân tộc Việt Nam. Ca khúc này ngay sau khi ra đời đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh chọn làm Quốc ca Việt Nam và đã vang lên trong lễ Tuyên ngôn Độc lập ngày 2/9/1945 tại Quảng trường Ba Đình, Hà Nội.
Rồi trong suốt những năm tháng kháng chiến chống thực dân Pháp, các nhạc sĩ cả nước, trong đó có văn nghệ sĩ Thủ đô, đã viết ra hàng loạt tác phẩm khích lệ ý chí chiến đấu của quân và dân ta như: “Diệt phát xít” (Nguyễn Đình Thi) - như lời hịch của tuổi trẻ, một bản hùng ca bất tử về phẩm chất thanh lịch mà kiên trung của người dân Hà Nội nói riêng, cả nước nói chung. Tác phẩm “Người Hà Nội” (Nguyễn Đình Thi) đã khắc họa hình tượng người dân Thủ đô kiên cường trong kháng chiến, mở đầu bằng câu “Đây hồ Gươm, Hồng Hà, Hồ Tây…” đã trở thành bất tử. Hay như “Sẽ về Thủ đô” (Huy Du), “Hướng về Hà Nội” (Hoàng Dương)...
Trong những năm tháng chống Mỹ cứu nước, Hà Nội vừa là mục tiêu trọng điểm của bom đạn, vừa là biểu tượng bất khuất của cả nước. Âm nhạc Thủ đô thời kỳ này mang đậm tính thời sự, giàu cảm xúc, phản ánh đời sống và tinh thần chiến đấu. Có thể kể tới “Hà Nội - Huế - Sài Gòn” (Hoàng Vân - thơ Lê Nguyên); “Em bé Hà Nội” (Hoàng Vân, 1974), sáng tác cùng thời điểm với bộ phim điện ảnh cùng tên, kể về hành trình tìm gia đình của một bé gái sau trận bom B52 năm 1972. Bài hát đã khắc họa thành công hình ảnh một Hà Nội kiên cường, bất khuất giữa những đau thương mất mát của chiến tranh. Ngoài ra còn có “Bài ca Hà Nội” (Vũ Thanh); “Chào Hà Nội, Thủ đô anh hùng” (Văn An); “Hà Nội - niềm tin và hy vọng” (Phan Nhân); “Qua miền Tây Bắc” (Nguyễn Thành); “Đoàn vệ quốc quân” (Phan Huỳnh Điểu)…
Những tác phẩm ấy đã phản ánh góc nhìn trực diện và rộng khắp của các nhạc sĩ, đồng thời họ cũng chính là những chiến sĩ trên mặt trận. Chính vì thế, trong những ngày khó khăn nhất, âm nhạc đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của cán bộ, chiến sĩ và nhân dân, nuôi dưỡng niềm tin, giúp con người vượt qua thử thách.
Không chỉ là nghệ thuật, âm nhạc khi ấy là “mệnh lệnh trái tim”, đồng hành cùng từng bước chân của chiến sĩ, từng nhịp sống của hậu phương. Các đoàn văn công Thủ đô đi khắp chiến trường, mang tiếng hát thành lời động viên, tiếp thêm sức mạnh chiến đấu.
Thời kỳ đổi mới - Âm nhạc Thủ đô mở rộng cánh cửa hội nhập
Sau 1975, đặc biệt từ khi công cuộc đổi mới đất nước vào những năm 1986, âm nhạc Hà Nội bước vào thời kỳ phát triển đa dạng, vừa tiếp nối truyền thống, vừa tìm kiếm những hướng đi mới.
Về âm nhạc đại chúng (ca khúc), các nhạc sĩ Thủ đô sáng tác nhiều ca khúc mới phản ánh đời sống đô thị, công cuộc xây dựng, tình yêu và khát vọng. Có thể kể tới: “Những ánh sao đêm” (Phan Huỳnh Điểu); “Bài ca xây dựng” (Hoàng Vân); “Hà Nội mùa thu” (Vũ Thanh); “Cảm xúc tháng 10” (Nguyễn Thành); “Chiều phủ Tây Hồ” (Phú Quang); “Tháng 10 Hà Nội” (Trương Ngọc Ninh); “Một thoáng Tây Hồ” (Phó Đức Phương); “Hà Nội mùa vắng những cơn mưa” (Trương Quý Hải)…
Trong lĩnh vực thanh nhạc, khí nhạc, cũng như lý luận phê bình, các nhạc sĩ ở trong và ngoài nước đã có nhiều tác phẩm, nhiều thành tựu làm rạng danh đất nước trong đó tiêu biểu có: Nghệ sĩ Đăng Thái Sơn, nghệ sĩ Tôn Nữ Nguyệt Minh, GS.TS Đặng Ngọc Long, GS.TS Trần Văn Khê, nhạc sĩ Nguyễn Thiên Đạo… Cùng với đó là hàng loạt tác phẩm của các thế hệ nhạc sĩ: Nguyễn Cường, Phó Đức Phương, Phú Quang, Đỗ Hồng Quân, Đặng Hữu Phúc, Trương Ngọc Ninh, Cát Vận, Trần Mạnh Hùng, Giáng Son, Đỗ Bảo, Nguyễn Vĩnh Tiến…
Những năm qua, đặc biệt 5 năm gần đây, Hà Nội đăng cai nhiều festival âm nhạc quốc tế, như “Gió mùa”, Liên hoan Âm nhạc mới Á - Âu, các chương trình hòa nhạc quốc tế. Đặc biệt, nhân kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập nước và 80 năm Công an nhân dân Việt Nam, đã có chuỗi sự kiện văn hóa - nghệ thuật quốc tế diễn ra suốt 1 tuần quanh Hồ Gươm và phố đi bộ, điểm nhấn là Nhạc hội Cảnh sát thế giới với sự tham gia của 11 đoàn nhạc đến từ 6 quốc gia: Nga, Nhật Bản, Trung Quốc, Lào, Campuchia, Ả Rập Xê Út, cùng nước chủ nhà Việt Nam với 2 đoàn nhạc Quân đội Nhân dân và Công an Nhân dân. Song song là chương trình Hòa nhạc Kèn tại Nhà hát Hồ Gươm.
Những không gian như Nhà hát Lớn Hà Nội, Nhà hát Hồ Gươm, Trung tâm Giao lưu Văn hóa Phố cổ, các phố đi bộ quanh Hồ Hoàn Kiếm, Tây Hồ… trở thành điểm hẹn để âm nhạc truyền thống và hiện đại cùng vang lên, tạo nên bản sắc riêng của Thủ đô.
Đặc biệt, Hà Nội còn là “bảo tàng sống” của nhiều loại hình âm nhạc truyền thống: ca trù, chèo, hát xẩm, quan họ, nhã nhạc cung đình… Các nghệ nhân, câu lạc bộ, đoàn nghệ thuật đã gìn giữ và truyền dạy cho thế hệ trẻ, đồng thời kết hợp với các chương trình sân khấu hóa, để di sản sống trong đời sống đương đại.
Những hoạt động giao lưu quốc tế đã tạo môi trường trao đổi nghệ thuật giữa Việt Nam và bạn bè thế giới, đồng thời góp phần vào Chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa Việt Nam tầm nhìn 2030 như đề án đã được Chính phủ phê duyệt.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số, âm nhạc Hà Nội nói riêng, văn học nghệ thuật nói chung đứng trước cả cơ hội lẫn thách thức, nhưng đồng thời cũng mở ra thời cơ để bứt phá. Vì vậy, chúng ta cần: bảo tồn di sản, gìn giữ phong cách thanh lịch, trí tuệ, văn minh của âm nhạc Thủ đô; khuyến khích tác phẩm phản ánh hơi thở thời đại, kết hợp chất liệu dân gian với ngôn ngữ âm nhạc hiện đại; mở rộng hợp tác quốc tế, đưa nghệ sĩ và tác phẩm Hà Nội đến với các sân khấu lớn thế giới; đẩy mạnh giáo dục âm nhạc học đường, hình thành thế hệ khán giả trẻ am hiểu và yêu âm nhạc.
80 năm đồng hành cùng dân tộc là 80 năm âm nhạc Hà Nội khẳng định sức sống bền bỉ, khả năng thích ứng và sáng tạo không ngừng. Từ bản nhạc ngày Tuyên ngôn Độc lập đến những bản giao hưởng vang lên hôm nay, âm nhạc Thủ đô luôn là tiếng nói của nhân dân, là nhịp đập trái tim của Tổ quốc. Với truyền thống quý báu, cùng tầm nhìn và khát vọng của thế hệ hôm nay, có thể tin tưởng rằng âm nhạc Hà Nội nói riêng, VHNT Thủ đô nói chung sẽ tiếp tục đóng góp xứng đáng vào sự nghiệp xây dựng Thủ đô văn hiến - văn minh - hiện đại, cùng cả nước vươn tới tương lai tươi sáng./.