“Cửu Long Giang khói lửa – Kí họa và thơ”: Kí ức nghệ thuật giữa lửa đạn chiến tranh
Nhân dịp kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 – 30/4/2025), Nhà xuất bản Kim Đồng ra mắt bạn đọc cuốn sách “Cửu Long Giang khói lửa – Kí họa và thơ”. Đây là một art book gồm những kí họa, tranh màu nước, thơ và thư từ của các họa sĩ - chiến sĩ được sáng tác ngay giữa chiến trường trong kháng chiến chống Mỹ. Tác phẩm do Sherry Buchanan và Nam Anandaroopa Nguyen biên soạn, dịch giả Phan Thanh Hảo chuyển ngữ sang tiếng Việt.
Trong hoàn cảnh chiến tranh khốc liệt, các lớp học mỹ thuật của Trung ương Cục miền Nam vẫn được tổ chức tại rừng Cà Mau, Đồng Tháp Mười, Tây Ninh. Các họa sĩ - chiến sĩ như Huỳnh Phương Đông, Lê Lam, Nguyễn Văn Trừ, Nguyễn Thanh Châu... đã từ Hà Nội vượt Trường Sơn vào Nam bằng đường mòn Hồ Chí Minh. Họ vẽ giữa làn bom, trong căn hầm tối, khi xe tăng địch chỉ cách vài mét. Những tác phẩm ấy ghi lại lịch sử bằng hội họa, như lời chia sẻ của họa sĩ Huỳnh Phương Đông: “Là người họa sĩ, tôi ra trận để ghi lại nỗi đau thương mà chiến tranh gây ra. Tranh của tôi ghi lại lịch sử bằng hội họa".
Từ chiến hào đến hậu phương, tranh của họ ghi lại chân dung chiến sĩ, em nhỏ, người mẹ, thôn xóm, địa đạo, rừng núi... Những hình ảnh ấy mang vẻ đẹp trữ tình giữa khói lửa, phản ánh tình yêu quê hương, lòng quả cảm và khát vọng hòa bình. Họa sĩ Phạm Thanh Tâm từng viết: “Giữa chiến tranh, chúng tôi vẫn vững tin vào cái đẹp và cuộc sống”. Trong từng nét cọ là niềm tin mãnh liệt vào con người, vào tương lai.
Bên cạnh tranh vẽ, “Cửu Long Giang khói lửa – Kí họa và thơ” còn giới thiệu những bài thơ giàu xúc cảm của Lê Anh Xuân, Nguyễn Duy – những gương mặt tiêu biểu của văn học kháng chiến. Tác phẩm “Dáng đứng Việt Nam” vang lên như một bản hùng ca về sự hy sinh của người lính Giải phóng. Những trang thơ đan xen cùng nhật ký, thư từ gửi về từ chiến trường góp phần tạo nên bức tranh tinh thần cảm động và sâu sắc.
Ý tưởng thực hiện cuốn sách bắt đầu khi nhà báo, giám tuyển người Mỹ Sherry Buchanan tình cờ biết đến tranh “Thiếu nữ, úng và hoa” của Trần Trung Tín và sau đó là “Qua sông Ba Thắc”. Những rung động sâu sắc từ các tác phẩm này đã thôi thúc bà bắt đầu hành trình sưu tầm nghệ thuật chiến tranh Việt Nam. Từ năm 1998 đến 2015, cùng với Nam Anandaroopa Nguyen - nhà nghiên cứu nghệ thuật người Mỹ gốc Việt bà đi khắp Việt Nam, phỏng vấn hàng chục họa sĩ chiến trường, thu thập nhiều tranh, kí họa và tư liệu quý chưa từng được công bố.
Sau gần hai thập kỷ sưu tầm và biên soạn, “Cửu Long Giang khói lửa – Kí họa và thơ” ra đời như một minh chứng sinh động về sức sống mãnh liệt của nghệ thuật giữa chiến tranh. Cuốn sách không chỉ giúp thế hệ trẻ hôm nay hiểu sâu sắc hơn về lịch sử dân tộc mà còn là một di sản thị giác quý giá, tái hiện bằng đường nét và màu sắc một chương sử Việt Nam bi tráng./.